«Апошнія сведкі» Алексіевіч у перакладзе Барыса Пятровіча (+тэкст)

“Я адчыню ноччу акно… і аддам аркушыкі ветру…”

Зоя Мажарава – 12 гадоў.

Цяпер – супрацоўнік пошты.

Я бачыла анёла…

Ён з’явіўся… Прыйшоў да мяне ўва сне, калі нас везлі ў Германію. У вагоне. Там нічога не было відаць, ні кавалачка неба. А ён прыйшоў…

Вы мяне не баіцеся? Маіх словаў? Я то галасы чую, то анёла бачу… Пачну расказваць – не кожны хоча доўга слухаць. Мяне ў госці рэдка клічуць. За святочны стол. Нават суседзі. Я расказваю, расказваю… Можа, старою стала? Не магу спыніцца…

Я пачну з самага пачатку… Першы год вайны я жыла з мамай і татам. Жала і арала. Касіла і малаціла. Усё здавалі немцам: збожжа, бульбу, гарох. Яны прыязджалі ўвосень на конях. Хадзілі па дварах і збіралі… як гэта? Забыла ўжо тое слова – аброк. Нашыя паліцаі таксама з імі хадзілі, яны ўсе былі нам знаёмыя. З суседняй вёскі. Так мы і жылі. Можна сказаць, звыкліся. Гітлер, казалі нам, пад Масквой ужо. Пад Сталінградам.

Ноччу прыходзілі партызаны… А яны расказвалі ўсё па-іншаму: Сталін ні за што не аддасць Маскву. І Сталінград не аддасць. А мы аралі і жалі. Вечарамі ў выходныя дні і на святы былі ў нас танцы. Танчылі на вуліцы. Быў гармонік.

Я памятаю, здарылася гэта ў Вербную нядзелю… Наламалі мы вярбы, у царкву схадзілі. Сабраліся на вуліцы. Чакаем гарманіста. Тут прыехалі немцы. На вялікіх крытых машынах, з аўчаркамі. Акружылі нас, камандуюць: залазьце ў машыны. Штурхаюць прыкладамі. Хтосьці плача, хтосьці крычыць… Пакуль нашыя бацькі прыбеглі, мы ўжо – у машынах. Пад брызентам. Ад нас непадалёку была чыгуначная станцыя, прывезлі туды. Там ужо стаялі пустыя вагоны напагатове. Паліцай мяне цягне ў вагон, а я вырываюся. Ён накруціў сабе на руку маю касу:

– Не крычы, дурніца. Фюрэр вызваляе вас ад Сталіна.

– А што нам на той чужыне? – дагэтуль нас ужо агітавалі, каб мы ехалі ў Германію. Абяцалі прыгожае жыццё.

– Дапаможаце нямецкаму народу перамагчы бальшавізм.

– Я да мамы хачу.

– Будзеш жыць у доме пад чарапічным дахам і есці шакаладныя цукеркі.

– Я да мамы…

О-о-о-о! Калі б чалавек ведаў свой лёс, то ён бы да раніцы не дажыў.

Пагрузілі і павезлі. Ехалі мы доўга, але колькі, не ведаю. У маім вагоне ўсе былі з нашай Віцебскай вобласці. З розных вёсак. Усе маладыя і такія, як я, малалеткі. У мяне пыталіся:

– А як ты папалася?

– З танцаў.

Ад голаду і страху я губляла прытомнасць. Ляжу. Заплюшчу вочы. І вось упершыню тады… Там… Убачыла анёла… Анёл маленькі, і крылцы ў яго маленькія. Як у птушачкі. А я бачу, што ён хоча мяне выратаваць. “Як ён уратуе мяне, — думаю я, — калі ён сам такі маленькі?” Гэта першы раз яго ўбачыла…

Смага… Мы ўсе пакутавалі ад смагі, увесь час хацелася піць. Усё ўсярэдзіне перасыхала, ды так, што язык вывальваўся з роту, і я не магла яго запхнуць. Удзень ехалі з высалапленымі языкамі. З раскрытым ротам. А ноччу было трохі лягчэй.

Я буду век памятаць… Я за жыццё не забуду…

У куце ў нас стаялі вёдры, куды мы хадзілі па малой патрэбе, пакуль ехалі. І адна дзяўчынка… Яна дапаўзла да гэтых вёдраў, абхапіла адно вядро рукамі, прыпала да яго і пачала піць. Піла вялікімі глыткамі… А потым яе пачало выварочваць… Яе вырве і яна зноў паўзе да вядра… яе зноў выварочвае…

О-о-о-о! Калі б чалавек ведаў свой лёс наперад…

Я запомніла горад Магдэбург… Там нас пастрыглі нагала і абмазалі целы белым растворам. Дзеля прафілактыкі. Цела гарэла агнём ад гэтага раствору, ад гэтай вадкасці. Скура злазіла. Не дай Бог! Я не хацела жыць… Мне ўжо нікога не было шкада: ні сябе, ні маму з татам. А падымеш вочы – вакол яны стаяць. З аўчаркамі. У аўчарак вочы страшныя. Сабака ніколі чалавеку проста ў вочы не глядзіць, адводзіць вочы, а гэтыя глядзелі. Глядзелі нам проста ў вочы. Я не хацела жыць… Са мною ехала знаёмая дзяўчынка, я не ведаю як, але ўзялі яе разам з мамай. Можа, мама за ёю ў машыну ўскочыла… Я не ведаю…

Я век буду памятаць… Я за жыццё не забуду…

Дзяўчынка гэтая стаіць і плача, бо яна, калі нас гналі на прафілактыку, згубіла маму. Мама ў яе была маладая… Прыгожая мама… А мы ехалі заўсёды ў цемры: ніхто нам дзверы не адчыняў, вагоны таварныя, без вокнаў. Усю дарогу яна не бачыла сваю маму. Цэлы месяц. Стаіць яна, плача, а нейкая старая жанчына, таксама пастрыжаная нагала, цягне рукі да яе, хоча яе пагладзіць. А яна ўцякае ад гэтай жанчыны, пакуль тая не паклікала: “Донька…” І толькі па голасе яна здагадалася, што гэта яе мама.

О-о-о-о! Калі б… Калі б ведаць…

Увесь час хадзілі галодныя. Я не запамінала, дзе былі, куды везлі. Назвы, імёны… Ад голаду жылі як у сне…

Памятаю, што цягала нейкія скрынкі на патронна-порахавай фабрыцы. Там усё пахла запалкамі. Пах дыму… Дыму няма, а дымам пахне…

Памятаю, што даіла кароў у нейкага баўэра. Секла дровы… Па дванаццаць гадзінаў у суткі…

Кармілі нас бульбяным шалупіннем, турнэпсам і давалі гарбату з сахарынам. Гарбату ў мяне адбірала мая напарніца. Украінская дзяўчына. Яна была старэйшая… Дужая… Казала: “Я павінна выжыць. У мяне мама засталася дома адна”.

Яна пела ў полі прыгожыя ўкраінскія песні. Дужа прыгожыя.

Я… я за адзін раз… За адзін вечар усё не раскажу. Не паспею. Маё сэрца не вытрымае.

Дзе гэта? Я не памятаю… Але гэта ўжо было ў лагеры… Я, відаць, патрапіла ў Бухенвальд…

Там мы разгружалі машыны з мёртвымі і ўкладвалі ў штабелі, укладвалі слаямі – слой мёртвых, слой прасмоленых шпалаў. Адзін слой, другі слой… І так з раніцы да вечара, мы рыхтавалі вогнішчы. Вогнішчы з… ну ясная справа… з трупаў… Сярод мёртвых трапляліся яшчэ жывыя, і яны хацелі штосьці нам сказаць. Нейкія словы. А нам нельга было каля іх спыняцца…

О-о-о-о! Жыццё чалавечае… Я не ведаю, ці лёгка жыць дрэву, усяму жывому, каго чалавек прыручыў. Жывёле, птушкам… Але пра чалавека я ўсё ведаю…

Я хацела памерці, мне ўжо нікога не было шкада… Ужо збіралася – вось-вось, нож шукала. Да мяне прылятаў мой анёл… Гэта было не раз… Я не памятаю, якімі словамі ён мяне суцяшаў, але словы былі ласкавыя. Ён доўга мяне ўгаворваў… Калі я расказвала іншым пра свайго анёла, усе думалі, што я звар’яцела. Знаёмых людзей ужо даўно побач не заўважала, вакол былі адны чужыя людзі. Адны незнаёмцы. Ніхто не хацеў ні з кім знаёміцца, бо заўтра ці той, ці гэты памрэ. Навошта знаёміцца? Але адзін раз я палюбіла маленькую дзяўчынку… Машачку… Яна была беленькая і ціхая. Мы сябравалі з ёй месяц. У лагеры месяц – гэта цэлае жыццё, гэта – вечнасць. Яна першая падышла да мяне:

– У цябе няма алоўка?

– Не.

– А аркушыка паперы?

– Таксама няма. А навошта табе?

– Я ведаю, што хутка памру, і хачу маме ліст напісаць.

У лагеры гэта было забаронена – і аловак, і папера. Але мы ёй знайшлі. Яна ўсім падабалася – такая беленькая і ціхая. І голас ціхі.

– Як ты пашлеш ліст? – спытала я.

– Я адчыню ноччу акно… І аддам аркушыкі ветру…

Можа, ёй было восем гадоў, а магчыма, і дзесяць. Як угадаеш па костачках? Там не людзі хадзілі, а шкілеты… Хутка яна захварэла, не магла ўставаць і хадзіць на працу. Я яе прасіла… У першы дзень я нават не дацягнула яе да дзвярэй, яна павісла на дзвярах, а ісці не можа. Два дні яна ляжала, а на трэці дзень па яе прыйшлі і вынеслі на насілках. Выхад з лагера быў адзін – праз комін… Адразу на неба…

Я век буду памятаць… Я за жыццё не забуду…

Мы ноччу з ёй размаўлялі:

– Да цябе прылятае анёл? – я хацела распавесці ёй пра свайго анёла.

– Не. Да мяне мама прыходзіць. Яна заўсёды ў белай блузцы. Я памятаю гэтую яе блузку з вышытымі сінімі валошкамі.

Увосень… Я дажыла да восені. Якім цудам? Я не ведаю… Нас раніцай пагналі на работу ў поле. Збіралі моркву, зразалі капусту – я любіла гэтую працу. Я ўжо даўно не выходзіла ў поле, не бачыла нічога зялёнага. У лагеры не відаць неба, не відаць зямлі з-за дыму – комін высокі, чорны. Дзень і ноч з яго валіць дым… У полі я ўбачыла жоўтую кветачку, а я ўжо забыла, як кветкі растуць. Я пагладзіла кветачку… І іншыя жанчыны яе пагладзілі. Мы ведалі, што сюды прывозяць попел з нашага крэматорыя, а ў кожнага хто-небудзь загінуў. У каго сястра, у каго мама… А ў мяне Машачка…

Калі б я ведала, што выжыву, я спытала б адрас яе мамы. Але я не думала…

Як я выжыла, калі памірала сто разоў? Не ведаю… Гэта мой анёл мяне выратаваў. Угаварыў. Ён і цяпер з’яўляецца, ён любіць такую ноч, каб поўня ярка ў акно свяціла. Белым святлом…

А вам не страшна са мною? Мяне слухаць…

О-о-о-о…

Святлана Алексіевіч. Пераклад з рускай мовы Барыса Пятровіча

http://lohvinau.by/