Паліна Качаткова: Быць праваабаронцам для пісьменніка карысна

Імя Паліны Качатковай многія звыклі атаясамліваць з праваабарончай дзейнасцю, з цэнтрам «Вясна», дзе яна шмат гадоў працавала. Таму яе кніга прозы «Матылі» шмат для каго сталася неспадзяванкай. Штодзённае знаходжанне на вастрыі чужога болю — ці спрыяе гэта мастацкай творчасці? Ці лёгка напісаць кнігу супольна з аўтарам, які знаходзіцца за кратамі? Аўтарка кнігі — госцем «Вольнай студыі».

— Паліна, калісьці даволі даўно, гадоў дваццаць таму, выйшаў у свет зборнік кароткай прозы пад назвай «Перад тваімі вачыма», дзе былі надрукаваныя два твае апавяданні. З тае пары я чакаў тваю кнігу. Чаму так доўга давялося чакаць?

— І я з тае пары чакала. І нарэшце дачакалася. Адно з тых даўніх апавяданняў — «На вакзале» — мне і цяпер вельмі сімпатычным падаецца. А чаму так доўга... Гэта пытанне да выдаўцоў. Я не ведаю, чаму ў мяне дагэтуль не было кнігі. Я не ведаю, як так атрымалася, што яна адносна нядаўна выйшла. Можа, у мяне лёгкая ступень аўтызму ці сацыяльная наіўнасць, але я сапраўды не ведаю, як выходзяць кнігі, што пісьменніку трэба для гэтага рабіць. Летась да мяне падышоў Барыс Пятровіч і прапанаваў выдаць кнігу ў серыі «Кнігарня пісьменніка». Я даслала тэкст, і кніга вышла.

— «Матылі» ўваходзілі ў лонг-ліст сёлетняй прэміі Гедройца. Шчыра кажучы, я не спадзяваўся, што ты станеш лаўрэаткай, але мне было проста прыемна бачыць там тваё імя, як і імёны Андрэя Федарэнкі і Алены Брава. У маіх вачах гэта падвышала саму прэмію. Калі журы цябе адсеяла, ты перажывала?

— Я не перажывала. Гэта іншае пачуццё. Я была вельмі здзіўленая

— Калі чытаў тваіх «Матылёў», разумеў, што падабенства прозы і паэзіі яшчэ і ў адсутнасці лішніх словаў. Ад каго ў цябе такі выкшталцоны лаканічны стыль?

— Ад маці, напэўна, ад маці. Мая маці вельмі адчуальная да словаў. І лічыць, што я гавару шмат лішняга. Таму, пішучы, я вельмі ашчадна стаўлюся да пабудовы сказа, старанна падбіраю менавіта тое слова, якое патрэбнае. Таму і пішу вельмі марудна. Для мяне гэта цяжкі працэс. Я мыслю вобразамі, але не атрымліваю задавальнення ад пераносу гэтых вобразаў на паперу. Я заўсёды імкнулася пісаць так, каб праз словы, сінтаксычныя канструкцыі ствараць іншую рэальнасць. Каб заставалася ўражанне, як ад снення. Быццам прачынаешся, а ўсё не можаш адысці ад сну, працягваеш думаць пра тое, што прыснілася. Нібыта ў сне было ўсё, як і на яве, а ўсё ж іначай. Мной вельмі мала напісана, бо я хачу, каб тэксты не былі пустымі. На вокладцы «Матылёў» прыводзіцца цытата: «Ёсць словы, якія не варта гаварыць». Гэта, дарэчы, сказана маёй маці. Так яна мне гаворыць.

— «Матылі» якраз і падабаюцца мне сваёй мовай — не пластмасавай, не дыстыляванай, як часам бывае ў сучасных творцаў. Роўнай, як дыханне. А як ты ставішся да трасянкі, на якой маладыя пісьменнікі пішуць цэлыя кнігі?

— У штодзённым жыцці, у размовах і перапісцы (напрыклад, па скайпе) я сама часам карыстаюся трасянкай. Вядома, каб я была чараўніцай і магла рабіць цуды, то зрабіла б так, каб усе гаварылі на выкшталцонай беларускай мове. На жаль, сёння трасянка — гэта частка нашай рэчаіснасці. Але кніг на трасянцы я не чытала. Сама пісаць на ёй ні ў якім разе не планую. Але на побытовым узроўні, паўтаруся, трасянка цалкам дапушчальная.

— На сайце kаmunikat.org я з задавальненнем прачытаў твой раман «Паэт» — пра Максіма Багдановіча. На жаль, ён існуе пакуль толькі ў электронным выглядзе. Пра Багдановіча, як мне падаецца, вядома літаральна ўсё. Ці засталіся для цябе нейкія неадкрытыя таямніцы ў ягоным жыццяпісе?

— Насамрэч пра Максіма Багдановіча мы вельмі мала ведаем. Жыццё яго — таямніца. Архіў паэта быў страчаны падчас Другой сусветнай вайны. Памятаю, як у 10-ай класе перад самымі выпускнымі іспытамі я пачала чытаць кнігу Міхася Стральцова «Загадка Багдановіча». Кніга захапіла мяне, постаць Багдановіча была прыцягальнай, таямнічай і містычнай, а ўсё загадкавае, таямнічае і містычнае мяне заўсёды вабіла. Багдановіч так і застаўся загадкай, хаця і зразумела, што я ведаю пра Багдановіча значна больш, чым шараговы чытач. Вядома, што ў 20-я гады, калі ў Інбелкульце апрацоўвалі архіў паэта, перададзены ягоным бацькам, Адамам Багдановічам, праца была не скончаная. Людзі, якія займаліся архівам, былі рэпрэсаваныя. Не выйшаў і запланаваны трэці том Збору твораў, у якім мусіла быць перапіска паэта... Для мяне асабіста таямніцай застаецца сяброўства Максіма Багдановіча з Дыядорам Дзябольскім, якому прысвечаны верш «Быць можа, пуціна жыцця / лягла пярсцёнкам, друг. / I я ў краіне забыцця / не раз раджаўся, як дзіця, / прайшоўшы поўны круг». У часы сталінскіх рэпрэсій Дыядор Дзябольскі быў арыштаваны як сябра таемнай суполкі ілюмінатаў. Ён цікавіўся астраноміяй, яны з Максімам Багдановічам часта гаварылі пра зоркі, і таму ў вершах паэта Багдановіча шмат зорак і каметаў. Дыядор Дзябольскі пасля вызвалення з лагеру напісаў вельмі кранальныя ўспаміны пра Максіма Багдановіча, але шмат што засталося і па-за ўспамінамі. Менавіта пра гэтае сяброўства я і паспрабавала распавесці ў рамане «Паэт».

— Я вельмі паважаю тых пісьменнікаў, якія апрача сваіх рыхтуюць да выдання кнігі тых, хто сам гэтага зрабіць не можа. У тваім выпадку я маю на ўвазе літаратуразнаўчую кнігу Алеся Бяляцкага «Асьвечаныя беларушчынай». Складана было працаваць з аўтарам, які знаходзіцца ў турме?

— Мне было прыемна працаваць з Бяляцкім, нягледзячы на тыя ўмовы, у якіх ён сёння знаходзіцца. Мы ўсе ў пэўным сэнсе ў турме, нават тыя, хто на волі. Кнігу «Асьвечаныя беларушчынай» Алесь Бяляцкі планаваў выдаць да свайго 50-годдзя. Ён пачаў яе рабіць, але не закончыў, бо 4 жніўня 2011 года быў арыштаваны. Я дапамагла Алесю закончыць. Праца ішла праз ліставанне. І лісты акуратна даходзілі, апрача карэктуры, якая так і не трапіла на вычытку аўтару. Цяпер мы з Алесем Бяляцкім працягваем сумесную працу — пішам кнігу пра Літаратурны музей Максіма Багдановіча ў Мінску, дзе амаль дзесяць гадоў ён быў дырэктарам, а я — супрацоўніцай. <...>

— Нядаўна ўсе сайты абляцела сенсацыя — знойдзеныя невядомыя сцэнары Уладзіміра Караткевіча. Я ведаю, што і ты займаешся сцэнарапісаннем. Гэта патрэба душы ці нешта менш прыемнае?

— Мне, вядома ж, хацелася б быць такой паветранай феяй, якая ўсё робіць дзеля патрэбаў душы. Але так не атрымліваецца, хаця я імкнуся спалучаць. Я супраць смяротнага пакарання, таму пішу сцэнары па гэтай тэме. Я хачу, каб людзі даведаліся і зразумелі, як гэта жахліва. Большасць людзей выступае за смяротнае пакаранне, але мала хто ведае, як яно адбываецца. <...> Я не пішу сцэнары пра тое, што мне не цікава. Апошні зацверджаны сцэнар — «Людвіка». Фільм пра Людвіку Кардзіс — адданую беларуску, якая спрабуе адрадзіць беларускі музей у сучаснай Вільні, пра повязь часоў і пераемнасць пакаленняў віленскіх беларусаў. <...>

— Ты шмат гадоў займалася праваабарончай дзейнасцю ў цэнтры «Вясна». Быць праваабаронцам для пісьменніка карысна? У сэнсе знаходжання сюжэтаў і г.д.

— Вельмі карысна. Асабліва ў плане засваення гуманістычных і антытаталітарных каштоўнасцяў. Пісьменнік мае магчымасць атрымаць пэўны сфакусаваны погляд на жыццё. Падчас працы ў праваабарончым цэнтры «Вясна» мы з Таццянай Равяка і Таццянай Снітко зрабілі дакументальную кнігу «Трагедыя на Нямізе». Тады да нас звярталася бацькі загінулых, яны апавядалі свае гісторыі. І было б вельмі крыўдна і несправядліва, каб усё гэта бясследна знікла. Так што праваабарончая дзейнасць дае шмат. У мяне апошнім часам узнікла такая думка — добра было б правесці нейкі семінар для пісьменнікаў, дзе патлумачыць ім, што такое правы чалавека. Бо часам у інтэрнэт-дыскусіях з удзелам пісьменнікаў узровень ксенафобіі проста зашкальвае. Іх стаўленне да меншасцяў (самых розных) выглядае нецывілізаваным.

Міхась Скобла, чытайце цалкам на Радыё Свабода