«Паўстань, народ! Прачніся, беларусе!»: 135 год Янку Купалу

Слова “прарок” тлумачыцца як прапаведнік волі Бога, пасланы Богам, прадказальнік будучыні, вяшчун. Абраннікаў на гэтую ролю ў жыцці мінулым, цяперашнім і будучым няшмат.

Кожнаму народу даюцца свае прарокі, хоць іхняя дзейнасць мае агульналюдскае гучанне. І тыя, абраныя, ведалі аб сваім пакліканні, аб сваім прызначэнні на зямлі. У іх пераліку – і геніяльны беларускі паэт Янка Купала.

Па ўcвeдaмлeнні знaчнacцi i poлi ў духоўным станаўленні нацыі, выхаванні беларускай самасвядомасці Янку Купалу можна лічыць наступнікам Францыска Скарыны, які ў перакладзеных і выдадзеных ім кнігах Святога Пісання на знак уласнай годнасці і гонару змясціў свой партрэт.

Але для таго, каб адпаведнае ўсведамленне выспелілася, патрэбны час. Той час, калі падсвядомае пакуль адчуванне-прадчуванне не акрэсліцца канчаткова і ўвасобіцца ў высокія паэтычныя радкі.

Беларусы займелі Янку Купалу, якога чакалі цягам стагоддзяў, калі перажывалі нацыянальны ўціск то з захаду, то з усходу, калі ўжо зусім амаль маглі забыцца на сваю слаўную мінуўшчыну, на “залатое” XVI стагоддзе старабеларускай дзяржавы, пік уздыму нацыянальнага духу.

Магчымае неразуменне народа, калі “няма прарока ў сваёй Айчыне”, ужо не спыніць творцу – ён будзе без прыпынку ісці далей і несці сваё слова. Бо гэта яго пакліканне, яго місія, дзеля якой яму дадзены дар і дзеля чаго ён пасланы на зямлю. Апафеозам разумення Янкам Купалам свайго прарочага прызначэння стаў поўны драматычнага напружання эпічны філасофска-хрысціянскі санет “Сярод магіл”. У савецкія часы верш не друкавалі, яго быццам і не было ў творчай спадчыне Янкі Купалы. Між тым, гэта, на мой погляд, адзін з шэдэўраў паэта.

Сярод магіл, на плечы ўзняўшы крыж свой, стану,

Як пасланец з магіл ад спячых там прарокаў,

І ў даль сягну, дзе толькі можа сягнуць вока,

І скрозь туды, дзе вольнай думкаю дастану.

І кліч пушчу скрозь ад кургану да кургану,

Як віхраў лёт па ўсёй бязмежнасці шырокай,

Кліч-заклінанне векавечнага зароку,

Што ў гуслях толькі дрэмле, ў песню ўчараваны.

Прадсмертнаю кляцьбой канаючага раба,

Малітвай грэшніка, зарэзаўшага матку,

Звярнуся к сонцу, сонцу без канца й пачатку.

Хай спаліць мне душу, як ствол разбіты граба.

Хай вочы высмаліць, як кветку ў ліллі слабай,

Але і крыж мой спапяліць хай папарадку!

(“Сярод магіл”, 1915)

Янка Купала ў гэтых радках адназначна ўсведамляе, што нясе свой крыж прарока, што ён пераемнік лепшых людзей Айчыны праз усю яе гісторыю, якія таксама аддавалі свой творчы імпэт і духоўныя сілы на служэнне Бацькаўшчыне. І ніхто ў яго гэтага паклікання не адбярэ, хіба што знікне, спапялёны, крыж. Уласна, вобраз крыжа ўжо і не з прарокамі кліча рэфлексіі, а са Збаўцам. Якая моцная і нечаканая вобразнасць у вершы, асабліва ў апошніх трохрадкоўях!

Прарочых слоў, заклікаў, прадвесцяў шмат у паэзіі Янкі Купалы. І сёння мы можам сказаць, што сваю ролю як прарок нацыянальнага Адраджэння паэт Янка Купала спраўдзіў напоўніцу. Ён клікаў да Беларусі – і людзі прыйшлі да яе.

Паўстань, народ! Прачніся, беларусе!

Зірні на бацькаўшчыну, на сябе!

Зірні, як вораг хату і зямлю раструсіў,

Як твой навала злыдняў скарб грабе!..

Сваю магутнасць пакажы ты свету, –

Свой край, сябе ў пашане мець прымусь.

Паўстань, народ!.. З крыві і слёз кліч гэты…

Цябе чакае маці-Беларусь!

(“Свайму народу”, 1918)

Усё, напісанае Янкам Купалам да таго часу, якраз і сведчыла, што ў беларусаў з’явіўся свой прарок, свой пясняр, нават духоўны ўладар. Адно што не ваяр у наўпроставым сэнсе слова як рэальны абаронца Айчыны. На жаль, шмат чаго, аб чым прароча гаварыў вялікі беларускі пясняр, застаецца актуальным і ў нашым часе. Працэс нацыятворства і беларускага дзяржавабудаўніцтва працягваецца. Але нам сёння значна прасцей выконваць гэтую ўрачыстую і цяжкую справу, бо мы маем сваіх прарокаў, песняроў, ваяроў і ўладароў…

Уладзімір Мароз, "Літаратурная Беларусь"