Смак баланьезы ў краіне катлетаў: рэцэнзія на кнігу Віктара Марціновіча

Марціновіч, В. Сцюдзёны вырай / 34mag.net, 2011. — 303 с.

Адварыць макарошкі.  Перакруціць мяса з цыбуляй, убіць у фарш яйка, дадаць батону або манкі (каб не развальвалася), соль, перац на смак.  Зляпіць катлеты, пасмажыць на патэльні. Пакрышыць памідоркі, паліць алеем (лепей сланечнікавым, нерафінаваным – як у дзяцінстве). Смачная маміна вячэра гатовая.

А можна проста падсмажыць фарш з цыбуляй, кінуць у рондаль, дадаць памідоры і таматную пасту, віно, спецыі – і амаль з тых самых прадуктаў маем спагеці баланьезэ. Простае, сытнае і смачнае вынаходніцтва італьянскай кухні. Кажуць, гэта найчасцей замаўляная страва ў рэстарацыях свету.

Параноя як жанр

Калі задацца пытаннем, якая асноўная тэма раману “Сцюдзёны вырай”, адказ будзе такі: каханне на фоне дыктатуры.

Ствараючы свой другі вялікі тэкст, Марціновіч карыстаўся тымі ж інгрэдыентамі, якія да таго ўжываў у дэбютнай кнізе “Параноя” (2009).  Вось толькі скамбінаваў іх так,  што выгляд, смак, і культуралагічны кантэкст прыгатаванай стравы кардынальна змяніўся.

Перспектыва двух тэкстаў, якая разгарнулася перад намі пасля рэлізу на сайце 34mag.net, дае права сцвярджаць:

Віктар Марціновіч – пісьменнік аднаго жанру.

Аўтарскага жанру, які ён, лічы, запатэнтаваў на абсягу былога СССР, выдаўшы рускамоўную “Параною”. Жанру палітычнай антыўтопіі, дзе ўсё самае страшнае адбываецца не ў рэчаіснасці, а ў свядомасці герояў. Калі заўгодна, Марціновіч запантэтаваў параною як сродак літаратуры.

Але адна справа вяшчаць на ўсю шостую частку сушы для “валькірыяў на джыпах” (паводле аўтара, адрасаткі раману “Параноя”), а іншая – шчыраваць для “300 чалавек – прадстаўнікоў нашай інтэлектуальнай эліты, аскепкаў некалі адной з самых адукаваных у Еўропе нацыяў, якія яшчэ цікавяцца тым, што адбываецца ў роднай літаратуры.”

Катлеты  з макаронамі – каб праторыць шлях да сэрца маладога  мужа, не даўшы яму сумаваць па мамінай гатоўцы ў родных Ганцавічах.  Спагеці па-балонску – каб уразіць яго сталічных сяброў-снобаў, маўляў, і мы не пальцам пханыя, і гэты папяровы ліхтар ад “IKEA” невыпадкова падпірае кут здымнай хрушчоўкі.  А фарш і там, і там – з аднаго і таго ж маразільніка ў найбліжэйшым гіперы.

Сам Марціновіч падчас мінскай прэзентацыі кнігі расказваў пра ледзь не зменены стан свядомасці, у якім пісаў шматузроўневы, поўны лінгвістычных забаваў і практыкаванняў твор па-беларуску. Але, калі добра ўчытацца ў “Вырай”, становіцца відавочным, што ў гэтым сваім запамарочным стане аўтар займаўся ні чым іншым, як перапісваннем “Параноі”. Яе чытачы выдатна памятаюць феерычную другую частку, дзе каханне галоўных герояў пераказана ў выглядзе пратаколаў праслушак (“влюблённые отслеживали закат”). Дык вось – праслушка  як творчы метад прысутная і ў “Сцюдзёным выраі”! Праўда, вам у жыцці яе не прыкмеціць, пакуль аўтар не ткне пальцам – гэтак жа, як любімая бабуля ніколі не сцяміць , што ў баланэзе, па сутнасці,  плаваюць яе фірмовыя катлеты.

Ружовыя соплі па маніторы

“Жаночы раман” Міхала Вівэга 

(дарэчы, па моцы ўздзеяння на жаночы пол, Вівэг, поруч з Янушам Леонам Вішнеўскім – самы блізкі літаналаг нашага Марціновіча ў сучасных славянскіх літаратурах) 

мае такую завязку: галоўны герой, разыйшоўшыся з дзяўчынай, спрабуе вярнуць яе, праплаціўшы рэламную плошчу ў пражскім метро: яго мілосныя лісты друкуюць проста ў вагонах падземкі.  

Кажуць, раскрутка раману Вівега пачыналася менавіта з такога віруснага маркетынгу – выдавецтва сапраўды змяшчала ў метро млосныя допісы, якія потым увайшлі ў кнігу. У “Сцюдзёным выраі” выкарыстаны падобны прыём – штопраўда, да такога стратэгічнага аб’екту, як Мінскі метрапалітэн,  героя Марціновіча б ніхто не падпусціў і блізка – але ж  і задачы перад ім стаяць іншыя. 

Галоўны герой “Выраю” – амерыканец Джон Вілаў, які, дазнаўшыся пра сваё паходжанне з-пад Наваградку, адчуў сябе беларусам Янам Вярбіцкім – апісвае гісторыю свайго стамбульскага знаёмства з беларускай апазіцыянеркай Настай, якая адкрыла яму шлях да беларушчыны і загадкава знікла. Вілаў з нуля вывучвае беларускую мову, прызнаецца на гэтай самай мове дзяўчыне ў каханні  і – праз старонкі “часопіса беларускай культуры ACHREM” – прызначае ёй рамантычнае спатканне ў Вільні.  

Але калі б у фінале твору нованароджаны Янка Вярбіцкі сапраўды кінуў  аплот рэспубліканцаў штат Масачусэтс і, па выніках віленскага спаткання, прадаў дом і прыляцеў проста ў абдымкі Насты ў тутэйшы Сцюдзёны Вырай адраджаць маёнтак продкаў, выкупіўшы руіну ў наваградскага райвыканкаму, або нават не прыляцеў, бо праз умовы надвор’я, толькі крыху не дацягнуўшы да “Мінску-2”, ляснуўся рэйс “Люфтганзы” з Франкфурту – чытач, перапстрыкнуўшы ў кіндле апошнюю старонку,  расчаравана пазяхнуў бы: ружовыя соплі па маніторы і поўнае адчуванне таго, што камусьці стала “с@мотн@ ў сеціве”.

Але канец мілоснай гісторыі  – гэта толькі пачатак. У кнізе чатыры наратары, і кожны наступны ладзіць, шляхам лінгівістычнага разбору, дэканструкцыю вобразу папярэдняга. Зноў жа, твор можа быць прачытаны як дэтэктыў, дзе некалькі персанажаў выкладаюць сваю версію падзеяў – у сусветнай літаратуры, здаецца, першым дадумаўся да такога японец Акутагава.

Моўнае айкідо

“Сцюдзёны вырай” – кніга пра беларускую мову – “майго падзельніка, майго сааўтара, майго памочніка ды мой праклён (праклён таго мяне, які дагэтуль пісаў выключна па-руску)”, – і няпростыя стасункі аўтара з гэтай мовай. Мова – адзін з галоўных персанажаў раману.

Не спяшайцеся падкрэсліваць граматычныя і стылістычныя памылкі, прапушчаныя напачатку твору рэдактаркай Сашай Дорскай – гэта тая самая стрэльба, якая стрэляць у чацьвёртым акце.

Калі заўгодна,  мова (аўтар зазначае, што калі кажаш “мова” – не трэба ўдакладняць, якая) – і ёсць той самы таматны соўс – dressing, які да непазнавальнасці змяняе кухарскі стыль Марціновіча, запраўляе яго твор так, што аўтар не пазнае сябе сам.

У працэсе чытання можна сачыць не толькі за пакручастым сюжэтам, але і за тым, як трансфармуецца лінгвістычная асоба Марціновіча.

Вось перад намі беларус-неафіт, якому цяжка падбіраць словы і які глядзіць на мову не знутры, як натуральны носьбіт, а звонку, нібы прымяраючы яе, спрачаючыся з ёй:

 “...беларускія-беларускія лексемы, якія я знаходзіў у напаўзабароненых слоўніках, выглядалі дзіўна, напрыклад – “міска”. Калі б я ляпнуў гэтую “міску” ў тэкст, большасць напаўбеларускамоўных чытачоў вырашыла б, што размова ідзе пра нейкі бляшаны тазік. Ці пра пераможцу конкурсу “міс Беларусь”… - смакуючы сакавітыя словы: “Калі снежань быў названы снежнем з-за таго, што ўся беларуская зямелька засыпаная белымі гурбамі, дык ці не мае сэнсу дзе-небудзь у Тайландзе называць гэты месяц “сонцнем”?

А вось – ужо крыху абцясаны настаўнікамі і дарадцамі: “Аўтар выказвае шчырую падзяку Сяргею Шупу і Валянціну Акудовічу – першым чытачам рамана, заўвагі якіх дапамаглі ўдасканаліць яго”, – малады беларускі літаратар, які выпускае кнігу, названую “ў строгай адпаведнасці з традыцыяй, якая пануе у белліце: павінна быць два словы, адно з якіх зразумелае без слоўніка шырокаму колу чытачоў ды самому аўтару, другое знойдзена “паэтам” у кніжках і сімвалізуе дасканалае валоданне моўнай матэрыяй”.

“Смарагдавы далягляд”. “Аксамітныя поплавы”... “Сцюдзёны вырай”, – вось тая шклянка чырвонага віна, якая выгодна адцяняе смак баланьезы  а-ля Марціновіч – самаіронія, абсалютна не ўласцівая “Параноі”.

І вось нарэшце, пад канец аповеду, літаратар разнявольваецца ў моўным плане настолькі, што нязмушана валіць гарадскім слэнгам беларускамоўнага блогу,  дэманструючы сапраўднае лінгвістычнае кунг-фу. Ці, дакладней, айкідо – менавіта такім  баявым мастацтвам валодае гераіня твору.

У нас на “Аўтазе”

“Сцюдзёны вырай” яшчэ і пра літаратуру.

Пра літаратуру як такую, куды пакутліва ўваходзіць таленавіты публіцыст, доктар культуралогіі, аматар Набокава – але ўсё-ткі журналіст Віктар Марціновіч – і пра сучасную беларускую літаратуру, лаяльнасць і прыналежнасць да якой дэкларуе аўтар.

Заўважна, як аўтару хочацца “пагаварыць пра гэта”, як злапамятна ён кпіць са сваіх крытыкаў рассыпанымі сям і там па сюжэце шпількамі – наіўны намер пакараць недабразычліўцаў вечнасцю, які лучыць яго з калегам па Літаратурнай прэміі Гедройца – Альгердам Бахарэвічам. Усходняя прымаўка “сабака брэша, караван ідзе”  яўна не мае шанцаў прапісацца ў беларускай ментальнасці.

Але пры ўсёй сваёй дэкларатыўнай беларусацэнтрычнасці – “гэты тэкст (...) не зразумее ніхто па-за межамі беларускаці. Калі хочаце, гэта тэкст для чытання беларусамі”, -

 “Сцюдзёны вырай” мае мізэрныя шанцы атабарыцца ў свядомасці нашых прафесійных пісьменнікаў і не менш прафесійных крытыкаў як паўнавартаснае беларускае чытво.

Калі меркаваць па рэцэпцыі “Сцюдзёнага выраю”, Марціновіча ўжо не прынялі у дружную (горкая іронія) і знітаваную (непрыхаваны сарказм) літаратурную сям’ю. І, можа здарыцца, яшчэ доўга не прымуць.  Пачастуйце любімую бабулю баланэзай і  праслухайце даўгую натацыю, колькі нармальных катлетаў можна было насмажыць замест гэтай таматнай баланды.

Гэтак жа і Марціновіч  –  з самымі шчырымі намерамі!  –  сядае за навагодні стол, выстаўлены на калідорчык суседзямі, рабочымі “Аўтазу”, з прыкупленым прынагодна на перасадцы ў капенгагенскім аэрапорце “Джэкам Дэніэлсам”. Спачатку суседзі не пададуць выгляду, што нешта не так, але нязмушанасць з бяседы выпарыцца і напрыканцы вечару – нібыта не за віскі, нібыта за штосьці зусім іншае – Марціновіча адп...ць. 

І правільна, між іншага, зробяць. Каб не вытыркаўся.

Рэцэпт дзядулі Эка

Чым вытыркаецца Марціновіч?

ХХ стагоддзе беларускай прозы прышчапіла айчынным пісьменнікам своеасаблівы этас – пісаць па-беларуску так, нібы з мовай нічога не адбываецца.

Чым больш русіфікавалася краіна, чым больш занепадала размоўная беларушчына, тым  грунтоўней і распрацаваней рабілася літаратурная мова. Так – нібы ўсе фарбы і формы засушваліся ў кнігах, як гербарыі.

У дзевяностыя разыходжанне паміж жыццём і рэальнасцю стала такім выразным, што пісьменнікі новай генерацыі пачалі шукаць натуральны спосаб падкрэсліць гэта. Але калі чэшскі пісьменнік  Яхім Топал і яго пакаленне бунтавалі супраць разрыву паміж літаратурнай і размоўнай чэшскай, паслядоўна ўводзячы гутарковую мову ў літаратурны ўжытак, то ў Беларусі той жа прыём ператварае твор у найлепшым выпадку ў двухмоўны, з нязначным украпленнем беларушчыны.  Самым элегантным выйсцем, папанаваным сучаснымі творцамі, па-ранейшаму ёсць культываванне трасянкі як мовы літаратуы(Сірожка Пістончык, Баба Броня).

У большасці ж выпадкаў беларуская мова, якой апісваецца жыццё  сучаснай Беларусі, – па-ранейшаму мастацкая умоўнасць.

Марціновічу як прадстаўніку рускамоўнай беларускай інтэлігенцыі гэта яўна падалося штучным.

Свядома ці не, аўтар абраў натуральны для сябе кантэкст бытавання беларускай мовы. Па сутнасці твор – гэта літаратурная палеміка, падобная да той, якая ў апошнія месяцы адбываецца на Радыё Свабода вакол Бахарэвічава Каяна Лупакі.

Марціновіч нават не спрабуе ўдаваць, маўляў ён ці яго наратары думаюць па-беларуску.

Вось гэтага парушэння моўнай канвенцыі на беларускім літаратурным Аўтазе (наш лакальны сінонім “літаратурныага Парнасу”) і не даруюць Марціновічу. 

Бо постмадэрнізм. 

Бо гэта, па сутнасці, тая  ж баланьеза, рэцэпт якой яшчэ ў “Імені Ружы” прадыктаваў усяму прагрэсіўнаму чалавецтву Умбэрта Эка. Толькі замест каб сумленна збіваць таматную пасту з натуральных памідораў, як зрабіў бы прыстойны італьянец, наш Марціновіч убухаў у рондаль таматны соўс “Мінскі”.  

Другаснасць – яшчэ адно пасля “постмадэрнізму” лаянкавае слова афіцыйнага беларускага літаратуразнаўства. Дадайце да гэтага згаданую вышэй самаіронію і... Меў рацыю Ралан Барт,  аўтар па-любому труп.

І ўсё-кі, хто падставіў Насту?

І з кім са сваіх наратараў атаясамлівае сябе аўтар? З наіўным і кранальнымі беларускім амерыканцам Джонам Вілаў? Ці з цынічным літаратарам-прыстасаванцам Іванам Пільняком?  "Мы не дазнаемся ніколі".

Аднак любы, хто перакананы, што сучасная літаратура мусіць быць адначасова святам густу і ежай для розуму, праглыне “Сцюдзёны вырай” да канца і пагодзіцца са мною ў тым, што Віктар Марціновіч – выдатны кулінар.

Так што смачна есці. 

Калі, канешне, няма ў вас алергіі на таматную пасту.

Марыя Мартысевіч, bellitaward.blogspot.com