Навіны

Рэквіем па сябравай кнізе

Эдуарду Акуліну
Не на пляцы, не ў агонь вясёлы
З лапаў інквізіцыі святой,
Не ў сярэднявечны трыццаць сёмы,
Не ў спецсхоў, спавіты павутой,

Не у саван, белую прасціну
Апрануўшы – сцішся і ляжы…
Кнігу кінулі на гільяціну
Пад сляпыя вострыя нажы.

Верш безабаронны – што ж вы, што ж?!
Пад нож.
Край, дзе ліўні ходзяць басанож –
пад нож.
Бесядзь і зеленавокі Сож –
пад нож.
Маладзік, бяссоння не трывож…
Пад нож.

У паэта свята, як хаўтуры.
Што ёсць слова, вычутае звыш?
Сорак кілаграм макулатуры,
Дзе звіе гняздо рудая мыш.

Ты ж пацешся, янычар паганы,
Што, нібы паўмесяцы з нябёс,
Над айчынным словам ятаганы
Ты рукой асманістай занёс.

Не запоўз у сэрца здрады смоўж –
пад нож.
Не звініць у кайстры юдаў грош –
пад нож.
Служыш Беларусі? Анягож!
Пад нож!
Пакрамсаны ўпоперак і ўдоўж –
у кош.

Неба апрытомнее, заплача,
І сіло дажджу не разарвеш.
Каля д’ябальскай сячкарні скача,
Нібы певень, безгаловы верш.


– Верш з’явiўся ў кнізе «Нашэсце Поўнi» (2001) i быў прысвечаны канкрэтнай падзеi: зборнік вершаў Эдуарда Акулiна «Радно» быў надрукаваны, але потым знiшчаны. Цi падобныя выпадкi ўжо мелi месца ў гісторыі беларускай літаратуры ХХ стагоддзя? 

 
– Каб ужо надрукаваны наклад кнігі пускаўся пад нож – такога не прыпомню. У свой час мой універсітэцкі выкладчык Алег Антонавіч Лойка расказваў, як у 1982 годзе ў Маскве быў арыштаваны ўвесь наклад ягонай кнігі пра Янку Купалу, што выйшла ў вядомай на той час серыі “ЖЗЛ”, і што кнігу тады ад знішчэння выратаваў (хто б дадумаўся!) тагачасны старшыня саюзнага КГБ Юрый Андропаў – вялікі аматар і збіральнік той серыі. Памятаюцца рассыпаныя наборы дзвюх кніг – рамана “Леаніды не вернуцца да зямлі” Уладзіміра Караткевіча і паэтычнага зборніка “Парк” Адама Глобуса. Дарэчы, гранкі апошняга трапіліся мне ў бібліятэцы былога начальніка Ваўкавыскага КГБ Даніліка, калі я шукаў там сведчанні апякунства гэтай установы над Ларысай Геніюш. Можна прыгадаць і масавае знішчэнне (спальванне на вогнішчы) кніг у турме НКВД у 30-я гады… Дык ва ўсіх пералічаных выпадках кнігазнішчэнне задумвалася і ажыццяўлялася на загад нейкага партыйнага “ідэолуха”, нейкая праўная база пад гэта ўсё ж падводзілася. А тут не Дом друку, падпарадкаваны дзяржструктурам, а прыватнае выдавецтва (калі не памыляюся, яно называлася “Полібіг”) ні з пушчы ні з поля, невядома чым кіруючыся, вырашыла знішчыць увесь наклад кнігі. Мне Эдуард Акулін потым паказваў акт, падпісаны дырэктарам таго выдавецтва. Там было напісана – “измельчить в макулатуру”. Сярэднявечча нейкае… Хоць у кожным стагоддзі, як трапна заўважыў Станіслаў Ежы Лец, бывае сваё сярэднявечча. У Беларусі яно здарылася на мяжы стагоддзяў і, на вялікі жаль, сыходзіць з нашай краіны не спяшаецца. 


– Нiл Гiлевіч у рэцэнзii на тваю кнiгу «Паэт, завербаваны вербамi» («Народная Воля», 14.01.2003) назваў прычынай знішчэння «Радна» верш, прысвечаны яму. Як гэта магчыма, што з-за аднаго верша-прысвячэння адправілі ў макулатуру цэлую кнiгу? 

 
– Калі ўжо сярэднявечча настае, то – з усімі адпаведнымі атрыбутамі: паляваннем на ведзьмаў, нецярплівасцю да іншадумцаў і г.д. І дашуквацца тут здаровага сэнсу і нейкай логікі не выпадае. Пачынае дзейнічаць зусім іншая логіка. Паводле яе ў XV стагоддзі ў Заходняй Еўропе на рытуальных вогнішчах спалілі тысячы жанчын, западозраных у сувязях з нячыстай сілай. Толькі западозраных! Бо даказаць падобныя “злачынствы” было немагчыма. Іскры з тых жудасных вогнішчаў даляталі ў Беларусь яшчэ ў XIX стагоддзі – пачытай Элізу Ажэшка. Відаць, у нейкім патаемным прыску яны датлелі і да дзён сённяшніх, калі пасярод Еўропы ў XXI стагоддзі сталіся зноў магчымымі цемрашальства і брутальны пераслед іншадумцаў. А сапраўдны паэт – ён іншадумец паводле сваёй натуры, ён не можа карыстацца гатовымі формуламі. Ці мог прысвечаны Нілу Гілевічу верш стаць прычынай знішчэння цэлай кнігі? У краіне, дзе парадаксальным чынам сышліся інтэрнэт і сярэднявечча, магчыма ўсё. Я магу дапусціць, што дырэктар выдавецтва “Полібіг” аднойчы ўключыў тэлевізар і пачуў, як кіраўнік краіны бэсціць вершы народнага паэта Гілевіча (такое здаралася). Паслухаў і вырашыў перастрахавацца. Зняць верш не здагадаўся, “зняў” усю кнігу – даступным яму спосабам. Няма кнігі – няма праблемы. Вось і ўсё. Такая логіка людзей, у чыіх душах тлелі вугельчыкі тых сярэднявечных вогнішчаў, на якіх паліліся кнігі Галілея, Томаса Мора, Францішка Скарыны, Генрыха Гейнэ… 


– У вершы ты гаворыш пра «янычара паганага», які «асманiстай рукой» чыніць злачынства – знішчае кнігу. А цi ведае гiсторыя прозвiшчы людзей, «янычараў», якiя сёння рознымі спосабамі нiшчаць беларускую кнiгу? Цi, можа, гэтыя людзi – толькi пешкi, а за iх спінамі хаваюцца больш уплывовыя дзеячы, пра якiх мы нiколi не даведаемся?

 
– У свеце няма анічога патаемнага, што з цягам часу не зрабілася б відавочным. Памятаю, на прэзентацыі «Радна» ў Чырвоным касцёле (некалькі асобнікаў кнігі ўсё ж удалося ўратаваць) зала проста ахнула, калі пачула пра знішчаны наклад. А потым людзі дапытваліся – хто?! Эдуард Акулін называў тады прозвішча чалавека, чый подпіс стаяў пад актам знішчэння. Больш за дзесяць гадоў з тае пары мінула, і нешта не чуў я, каб чалавек адумаўся і неяк пакаяўся. Значыць, учэпіста трымае душы нашых людзей сярэднявечны страх. А што да «паганага янычара», то алегорыя тут даволі празрыстая… І янычарства як з’ява апошнім часам у нашай краіне актыўна пашыраецца, яно стала ледзь не дзяржаўнай палітыкай. Хай сабе сёння кнігі не знішчаюць «па акце». Ёсць другія спосабы барацьбы з беларускімі пісьменнікамі. Скажам, нядопускам іх твораў да варштату Скарыны. Беларускі Дом друку мільёнамі асобнікаў друкуе кнігі маскоўскіх выдавецтваў, а народны паэт Беларусі Ніл Гілевіч выдае свой збор твораў накладам 100 (!) асобнікаў – за ўласную пенсію. Другому народнаму паэту – Рыгору Барадуліну – кнігі выдае касцёл… Скарына за галаву схапіўся б – для каго ён распачынаў беларускае кнігадрукаванне? А як мэтанакіравана дзяржаўныя СМІ замоўчваюць незалежныя выданні – той жа «Дзеяслоў». Як быццам такога часопіса ў прыродзе не існуе, а выходзіць толькі зграфаманенае дарэшты «Полымя»… Сёння наступ на беларускую кнігу вядзецца больш разумна і з другога боку. Беларуская кніга не прапагандуецца як каштоўнасць, з кожным годам скарачаецца колькасць беларускамоўных школаў. У выніку – знікае чытач. Вось у гэтым змаганні дзяржава дасягнула відавочных поспехаў.


– Верш «Рэквіем па сябравай кнізе» здаецца мне дасканалым з гледзішча формы i сэнсу. У iм нельга пераставіць цi замяніць нiводнага слова. Верш робiць уражанне пружыны, якая б’е цябе па твары, калi ты яго чытаеш. Цi лёгка пiсаўся гэты верш? 


– Ён адпачатку ўзнікаў на антытэзах – свята, якое ператварылася ў хаўтуры; жыццё ў ягоных разнастайных праявах – і нож як пасланец смерці. Прычым, я да гэтай пары не ўяўляю, як выглядае той нож (ці тыя нажы), якімі рэжуць на макулатуру кнігі. Гэта што – нейкае падабенства гільяціны? Ці гэта нешта накшталт сячкарні, якую я за часы свайго юнацтва пакруціў нямала? У любым выпадку апарат той бачыўся мне спараджэннем д’ябла. Як пісаўся верш – не памятаю, памятаю – як упершыню чытаўся, у тым самым Чырвоным касцёле, на прэзентацыі-хаўтурах. Па просьбе Эдуарда Акуліна я яе вёў, але пасля прачытання «Рэквіема…» змушаны быў сысці са сцэны – мяне літаральна хістала ад незразумелай слабасці. Праўда, той падазроны стан хутка мінуўся. А пра ўражанне верша як ад хлёсткай пружыны не ты першы мне гаворыш.


– “Верш безабаронны…” – гаворыцца ў тваім “Рэквіеме…”. Чаму ж з “безабароннымі вершамі” так зацята змагаецца ўлада?


– Гэта аркуш паперы, на якім верш надрукаваны, безабаронны. Яго можна і пад нож пусціць, і ў агонь кінуць, і ў спецфонд запіхнуць. А сам верш можа быць і “абаронным”, і “наступальным”, ён валодае сілай незвычайнай, ён кагосьці можа на катурны ўзняць, а кагосьці – расстраляць. Так-так, не ўсміхайся. Вось табе прыклад: у 1934 годзе Восіп Мандальштам напісаў верш “Мы живем, под собою не чуя страны…”. Што зрабіў паэт? Ён паставіў вялікага правадыра Іосіфа Сталіна да сцяны і –расстраляў. І Сталін, які разбіраўся ў літаратуры і пісьменніках, зразумеў гэта. І толькі таму сам не расстраляў Мандальштама. Расстраляны Сталін ведаў, што яму трэба ўваскрэснуць, і ўваскрасіць яго зможа толькі той, хто расстраляў. І ён загадаў сваім халуям: “Мандальштама ізаляваць, але зберагчы”. А сам стаў чакаць ад паэта оды, якая б яго, генія ўсіх народаў, уваскрасіла. Доўга чакаў – чатыры гады. І як толькі даведзены да адчаю беспрацоўем і беспрытульна-галодным жыццём Мандальштам такую оду напісаў – адбыўся акт уваскрошання Сталіна, паўзверх расстрэльнага верша, як палімпсест, легла хваласпеўная ода, якая адмяняла сабою, знікчэмнівала папярэдні тэкст. Доўгачаканае дзейства адбылося, паэт стаўся непатрэбным і тут жа быў ператвораны ў лагерны пыл дзесьці на Далёкім Усходзе – нават магілы няма… Дарэчы, ад Янкі Купалы таварыш Сталін шэдэўра так і не дачакаўся. Крытыкі кшталту Бэндэ аж са скуры вылузваліся, даводзячы, што ўся савецкая паэзія Купалы – дрындушкі, што паэт фактычна сабатуе заданне партыі. Я нядаўна перачытаў 5 том Купалы – не ўсё там адназначна ўспрымаецца. “Маё мне сонца – правадыр”… Ці сонца паэту – правадыром, ці правадыр – сонцам? Купалу яшчэ даследаваць і даследаваць трэба, прысуды выносіць рана. У тым антыбеларускім чадзе, які выпушчаны сёння нам на галовы з усіх комінаў, улада разумее – беларускую нацыю выратуе літаратура. Таму літаратура сёння і абвешчаная ў асяродку самой улады адным з найгалоўнейшых ворагаў. Але гэта тое самае, як абвесціць па-за законам паветра, якім мы дыхаем, ці зямлю, па якой мы ходзім. Як паветра і зямля, беларуская літаратура існуе і ўплывае на наша жыццё.


– Мяне вельмi ўразiла параўнанне верша з пеўнем, якому адсеклi галаву, а ён скача, бегае па двары. Цi не занадта смелы вобраз?


– Абезгалоўлены акрываўлены певень – адзін з самых страшных успамінаў маленства. Чамусьці певень і без галавы не адразу памірае. А бацька, памятаю, узмахне сякераю і адпускае. І вось ён скача вакол калодкі, якая стала для яго плахай, пырскае крывёю… Я потым доўга тую сякеру ў рукі ўзяць не мог, да тае калодкі падысці. Калі бацькі не стала, маці ніколі не прасіла мяне засекчы якую свойскую птушку, ведаючы пра маю ўражлівасць… Ці ўдалае параўнанне верша з абезгалоўленым пеўнем? Калі прыходзяць радкі, пра ўдаласць ці няўдаласць не думаецца. Запісваеш – і ўсё. Потым ужо нейкі радок перапісаць хочацца, слова замяніць. Але гэта – як да застылае сталёвай канструкцыі алюмініевую частку прыварыць. Не атрымліваецца – розныя тэмпературы плаўлення. З другога боку – няма там аніякай смеласці. Верш – таксама жывая істота, і яму таксама на пласе балець мусіла. Зрэшты, чаму гэта трэба тлумачыць? Так напісалася, выдыхнулася, так – здарылася. Вось і ўсё.


– Людміла Рублеўская прысвяцiла табе верш «Мы ведаем, што да вясны далёка...» («Лiтаратура i мастацтва», 4.10.2002). Але ўжо праз пяць гадоў у сваёй кнiзе «Шыпшына для Панi» зняла прысвячэнне i змяніла загаловак на «Аднакурснiкi», якi пэўным чынам змянiў сэнс верша. Пытанне, я разумею, далікатнае, і ўсё ж: як ты расцэньваеш такі ўчынак сп. Рублеўскай? 


– Ніколі не думаў, што прафесар Варшаўскага ўніверсітэта гэтак уважліва чытае сучасную беларускую паэзію… Пытанне гэтае лепш задаць самой Людміле Рублеўскай, з якой мы, дарэчы, вучыліся на адным курсе філфака БДУ. Некаторыя яе вершы я яшчэ са студэнцкіх часоў ведаю на памяць, і мне было прыемна, калі на маёй вечарыне ў слаўным і яшчэ не зачыненым Гуманітарным ліцэі імя Якуба Коласа яна прачытала згаданы табою верш са сцэны і падаравала мне аўтограф. А што там адбылося потым – я магу толькі здагадвацца. Магчыма, прысвячэнне выклікала насцярогу ў выдавецтве «Мастацкая літаратура», дзе выходзіла кніга. Мне і ў галаву не прыходзіць папракаць аўтарку – зняла прысвячэнне і зняла. Часам трэба ісці на кампраміс. Хоць кампраміс у дадзеным выпадку мог выглядаць іначай – можна было, скажам, проста зняць сам верш. Але калі Людміла лічыць, што ў такім выглядзе і з такім загалоўкам верш стаў лепшым – калі ласка. Яна аўтарка і можа рабіць са сваімі творамі што заўгодна. 


– 2012 год абвешчаны ў Беларусі Годам Кнігi. Відавочна, што беларуская кніга перажывае сёння не лепшыя часы. Як ты ацэньваеш цяперашні стан айчыннага кнігадрукавання?


– Стан айчыннага кнігадрукавання найлепш ацэньваць наведаўшыся ў нашы кнігарні. Зайдзі ў сталічныя кніжныя крамы – у «Светач», «Акадэмкнігу» ці «Цэнтральную». Каб адшукаць, дзе, у якім закутку там беларускія кнігі прыхаваныя, трэба гіда наймаць! У тым жа двухпавярховым «Светачы» беларускі аддзел добра калі адзін адсотак ад усёй плошчы займае! Адсюль і вынікае, што стан нашага кнігадрукавання – катастрафічны. І аніякі абвешчаны ўладай Год Кнігі сітуацыю не выправіць. Трэба заканадаўча замацоўваць прыярытэты айчыннага кнігавыдання – уводзіць падатковыя ільготы і г.д. А самае галоўнае – змяніць стаўленне ўлады да беларускай мовы, перавесці на нацыянальныя рэйкі адукацыю. Станецца так у Беларусі? Пры гэтай уладзе – ніколі. Год Кнігі не зменіць той жахлівай дыспрапорцыі на беларускім кніжным рынку, якая сёння – як знак бяды ў нашых кнігарнях. Хоць часам і ў кнігарнях цікавыя падзеі адбываюцца. Заходжу я неяк у адну, над прылаўкам – партрэты Купалы, Коласа, Багдановіча і – аднаго дужа папулярнага персанажа найноўшай гісторыі. Нейкі пакупнік пачаў абурацца: па якім праве яго побач з класікамі павесілі? Здыміце неадкладна! А маладая прадавачка яму ў адказ: «Супакойцеся, калі ласка. Яго не адсюль здымаць трэба».


– Цягам апошніх трох гадоў я сачу за кніжным рэйтынгам, які праводзіць радыё «Свабода». У 2010 годзе найлепшым выданнем быў прызнаны двухтомнік Ларысы Геніюш, летась – паэтычная кніга Рыгора Барадулiна «Anima». Чаму менавiта паэзiя выходзіць сёння на першыя пазіцыі?


– Паэзія ўвогуле мае вялікія перавагі перад прозай. Верш неверагодна ўшчыльняе мову. Паэтычная мова – самая лаканічная з усіх моваў, што немалаважна ў наш імклівы час. Вось паслухай два радкі Аляксея Пысіна з ягонай «Балады пра начлег»: «Стралковая рота сопку ўзяла. Пад намі – зямля, над намі – зямля». Празаік цэлую аповесць напісаў бы… А вось верш Рыгора Барадуліна: «Тут – хапае пакут. Там – дазнаешся сам». Усяго шэсць словаў, а як шмат сказана! Мой кіеўскі сябра паэт Іван Андрусяк (ён, дарэчы, пераклаў «Рэквіем…» на ўкраінскую мову і апублікаваў нядаўна ва «Украінскай літаратурнай газеце») эсэмэскі піша вершам, бо так – найкарацей. Думаю, што гэтая здольнасць паэтычнай мовы неверагодна сціскацца, захоўваючы сэнс сказанага, дапаможа паэзіі выжыць у самых неспрыяльных умовах. Лёс нядаўна зрабіў мне неспадзяваны падарунак. Акурат у дзень свайго саракапяцігоддзя я сустрэўся з Ігарам Шклярэўскім, чыю паэзію цаню вельмі высока. Мы доўга сядзелі, гаварылі пра літаратуру, частаваліся добрым віном. А Шклярэўскі – ён не толькі вялікі паэт, але і вялікі рыбак (з падараванай яму залатой лыжкі ён – уяўляеш? – блешню для спінінга зрабіў!). І вось прыехаў ён на рыбалку кудысьці ў Архангельскую вобласць, вылез з цягніка на Богам забытай станцыі Чупа. І першае, што ўбачыў, – вершаваны надпіс вялікімі літарамі на плоце: «Чупа – сталіца белай ночы!». Прозай на плоце, як сам разумееш, не вельмі распішашся… Што да згаданых табою імёнаў Ларысы Геніюш і Рыгора Барадуліна, то іх вершы ўжо прараслі ў беларускую вечнасць, і любыя рэйтынгі ім наўрад ці нешта могуць дадаць. Геніюш і Барадулін на першых пазіцыях – сведчанне, хіба, добрага літаратурнага густу слухачоў радыё «Свабода».

 

Чытаць далей на dziejaslou.by

Андрэй Масквін, "Дзеяслоў" № 56

[TypeError] 
count(): Argument #1 ($value) must be of type Countable|array, bool given (0)
/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/templates/ibwm/components/bitrix/news/news/bitrix/news.detail/.default/template.php:50
#0: include
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:790
#1: CBitrixComponentTemplate->__IncludePHPTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:885
#2: CBitrixComponentTemplate->IncludeTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:784
#3: CBitrixComponent->showComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:724
#4: CBitrixComponent->includeComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/components/bitrix/news.detail/component.php:515
#5: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:615
#6: CBitrixComponent->__includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:692
#7: CBitrixComponent->includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/main.php:1195
#8: CAllMain->IncludeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/templates/ibwm/components/bitrix/news/news/detail.php:16
#9: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:790
#10: CBitrixComponentTemplate->__IncludePHPTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:885
#11: CBitrixComponentTemplate->IncludeTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:784
#12: CBitrixComponent->showComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:724
#13: CBitrixComponent->includeComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/components/bitrix/news/component.php:336
#14: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:615
#15: CBitrixComponent->__includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:692
#16: CBitrixComponent->includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/main.php:1195
#17: CAllMain->IncludeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/news/index.php:107
#18: include_once(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/include/urlrewrite.php:184
#19: include_once(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/urlrewrite.php:2
----------