Навіны

Пятро Глебка. Фота: аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў ЦНБ НАН Беларусі

Кніга Ганны Севярынец «Вакол Пятра Глебкі» ўбачыла свет у выдавецтве «Лімарыус» на пачатку красавіка 2019 года і адразу ж атрымала шырокі розгалас.

– Якім прынцыпам вы кіраваліся для адбору матэрыялаў для выдання? Якія дакументы друкуюцца ўпершыню?

– Сапраўды, у кнігу «Вакол Пятра Глебкі» ўвайшлі і раней надрукаваныя матэрыялы, і першадрукі, хаця першапачаткова кніга задумвалася як зборнік дакументаў, што ніколі не публікаваліся. Але пакуль я вывучала архіў Глебкі – вялікі, змястоўны, пярэсты, зразумела, што і раней надрукаваныя тэксты атрымаюць зусім іншую афарбоўку, у іх выявяцца цалкам нечаканыя акцэнты, калі змясціць іх побач з новазнойдзенымі паперамі.

Прыкладам, успаміны Вольгі Бембель, што выходзілі раней у калектыўным зборніку жаночых успамінаў пра вайну, набываюць асаблівую глыбіню, калі чытаюцца пасля дзённікаў Ніны Глебкі і ўспамінаў Ларысы Глебкі, адначасова памянёныя першадрукі раскрываюцца паўней праз сведчанні спадарыні Вольгі. Ці лісты рэпрэсаваных літаратараў. Значная частка з іх была надрукавана выбітнай даследчыцай Янінай Кісялёвай у часопісах дзевяностых. Але тады яны былі раскіданыя па нумарах і гадах і не ўтваралі цэласнай карціны – карціны ўзаемаадносін былых сяброў, разведзеных уладай па розныя бакі палітычных барыкад.

Асноўны прынцып складання кнігі я пазначыла б так: жаданне даць як мага болей поўную карціну падзей, эмоцый, сюжэтаў, лёсавызначальных выбараў, якія складаліся вакол Пятра Глебкі – чалавека, што жыў у вельмі драматычныя часы і заўсёды быў у віры падзей, але ўмудрыўся прайсці цераз усе выпрабаванні свайго часу па меншай меры жывым.


Ганна Севярынец. Фота: tut.by


– Ці можна казаць, што ўвесь мемуарны і эпісталярны архіў Пятра Глебкі захаваўся? Як ён вёў дзённікі, ці рабіў запісы кожны дзень? Ці адчуваецца ў іх самарэдактура?

– Мне падаецца, што архіў, які зараз захоўваецца ў НАН Беларусі, пры ўсім ягоным багацці, няпоўны. Ад рэпрэсаваных літаратараў, напрыклад, засталося па аднаму-два лісты, і мне падаецца, Пятро Глебка захоўваў іх менавіта як артэфакты, як узоры почырку, як напамін і сведку – але не як цэласнае ліставанне. Вельмі няшмат папер тычыцца Кандрата Крапівы – нават няма чаго было даць у кнігу, бо там вельмі незмястоўныя, караценькія цыдулачкі, а Крапіва ж быў найбліжэйшым сябрам Глебкі. Думаецца, самацэнзура была, і істотная.

Што да дзённікаў, і Пятро, і Ніна вялі іх час ад часу, закідаючы справу на дзесяцігоддзі, і амаль усё, што было імі занатавана менавіта ў фармаце дзённікаў, я апублікавала. Неапублікаванымі засталіся некалькі старонак дзённіка Глебкі пяцідзясятых гадоў, што тычацца ягонага захаплення маладзенькай дзяўчынай – хутчэй за ўсё, яна яшчэ жыве, і дай бог ёй доўгіх гадоў, пра пачуцці пажылога паэта да яе яна не ведала, і было б неэтычна публікаваць зараз гэтыя старонкі.

Шчэ шкадую, што не атрымалася апублікаваць, хаця б з купюрамі, невялікі дзённік 1942 года, які вялі ўтрох Ілья Гурскі, Пятро Глебка і Пімен Панчанка: ён называецца «Палюбоўніца трох літаратараў» (маецца на ўвазе, канечне, Муза), і ў ім весела, з маладым задорам і імпэтам, з жартамі і эпіграмамі, адлюстроўваецца паўсядзённасць рэдакцыі адной з газет, што выдаваліся ў ваенны час. Тэкст там для публікацыі няпросты, не заўсёды прыстойны, і мне давялося б збіраць вялікую колькасць дазволаў на друк, таму адклала на больш спрыяльныя часы.

– Цікава, як вы, эксперт у галіне літаратуры міжваеннага часу, ацэньваеце прысвечаны пісьменнікам гэтага перыяду праект «На хвалі часу, у плыні жыцця», які называюць «праектам чатырох» – Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі, Дзяржаўнага музея гісторыі беларускай літаратуры, Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва і Выдавецкага дома «Звязда»?

– Калі беларусы аб’ядноўваюцца – гэта, я вам скажу, моцная моц! Праект – вялікая маштабная праца, разлічаная на 7 год (а там і далей), падчас якой ажывае і пачынае гаварыць на поўны голас Усебеларускае літаратурнае аб’яднанне «Маладняк». Ужо сёння бібліятэкары, музейшчыкі і архівісты разам ствараюць вялікую віртуальную базу, у якой – у адкрытым доступе! – алічбаваныя дакументы аб’яднання, выданні «Маладняка» і пра «Маладняк», поўныя (!) бібліяграфічныя спісы газетных і часопісных публікацый маладнякоўцаў, бібліяграфія прац пра «Маладняк» і самі гэтыя працы, вялікія фотагалерэі архіўных здымкаў!

Хутка ўсё тое, што звычайна раскопвалася па падшыўках, па вопісах, па розных фондах, можна будзе проста адкрыць на камп’ютары дома – і карыстацца, карыстацца, карыстацца колькі душы заўгодна. І мы будзем з настальгічнымі ноткамі ўспамінаць, як калісь у прыватным ліставанні дзяліліся адно з адным цудам знойдзенымі публікацыямі, адшуканымі вершамі, PDF-камі часопісаў і недрукаванымі яшчэ фотакарткамі.

– Пятро Глебка пачынаў свой шлях у літаратуру таксама з аб’яднання «Маладняк». У яго найбагацейшым архіве сабраны і захаваны ўнікальныя аўтографы літаратараў міжваеннага часу. Рукапісы якіх пісьменнікаў сёння немагчыма знайсці нідзе, акрамя гэтага архіва?

Я не казала б пра тое, што нешта «немагчыма знайсці». Думаецца, мы яшчэ шмат чаго знойдзем, калі зоймемся архівамі як след. Але на сёння амаль няма папер, напісаных рукой Тодара Кляшторнага, практычна няма лістоў Юлія Таўбіна, небагатая эпісталярная спадчына засталася ад Змітра Астапенкі, Юльяна Дрэйзіна, Міколы Байкова, таму тое, што Глебкі ашчадна захавалі, усе гэтыя небяспечныя для іх дакументы – своеасаблівы подзвіг.


Беларускія пісьменнікі на сустрэчы з Я. Райнісам. Сядзяць (злева направа): З. Бядуля, Я. Райніс, Я. Купала, К. Крапіва. Стаяць: Я. Пушча, А. Бабарэка, У. Дубоўка, П. Глебка, К. Чорны. 1926


– У кнізе друкуецца ліст Максіма Лужаніна са ссылкі, небяспечны для таго часу, з просьбай аб дапамозе. Як складваліся далейшыя адносіны Пятра Глебкі з лепшым сябрам юнацтва? Вядома, што Глебкі сябравалі з Броўкамі, а ці захаваліся з часоў маладосці сяброўскія адносіны з Кандратам Крапівой?

– І з Лужаніным, і з Крапівой Глебка сябраваў да канца жыцця. Падаецца, з Крапівой мацней, чым з Лужаніным. Але калі Максім Лужанін пакінуў па сабе таксама вялікі і змястоўны архіў, працаваць з якім даследчыкі могуць без абмежаванняў, то архіў Крапівы на сёння ад шырокай увагі закрыты, каб працаваць з ім, патрэбны дазвол сваякоў, які няпроста атрымаць, да таго ж, я падазраю, сыходзячы з вопісаў, што ён далёка не поўны і моцна адцэнзураваны і самім Крапівой, і ягонымі спадчыннікамі. Таму цяжка сказаць з упэўненасцю, наколькі шчырым было сяброўства гэтых двух «брантазаўраў» айчыннай літаратуры, што пражылі жыццё ў такіх складаных варунках. Але тое, што да самага скону Глебка быў з Крапівой у найбліжэйшых адносінах – гэта дакладна вядома.


Літаратурнае згуртаванне «Узвышша». Першы шэраг: Я. Пушча, А. Бабарэка, У. Дубоўка, К. Чорны, З. Бядуля, К. Крапіва; другі шэраг: М. Лужанін, С. Дарожны, А. Адамовіч, Т. Кляшторны, У. Жылка, В. Шашалевіч, П. Глебка. 1928


– У лісце да Пятра Глебкі кампазітар Аляксей Туранкоў, якога абвінавацілі як «памагатага нямецкім акупантам», тлумачыць трагічныя абставіны свайго даносу ў гестапа на партызанку. Ці вядома вам, калі Аляксей Туранкоў быў вызвалены ад пакарання: паводле розных звестак, гэта магло быць да 1947 ці да 1954 года?

З дакументаў архіва Глебкі ніякіх дадатковых звестак пра Аляксея Туранкова не вынікае, і я, сказаць па праўдзе, не ўдакладняла нічога больш, бо ведаю, што гісторыяй Туранкова займаліся іншыя даследчыкі, і мне не хацелася б «пераходзіць ім дарогу». Я рада, што змагла пабачыць і апублікаваць гэты змястоўны дакумент, які дазваляе расставіць кропкі над «і» ў няпростай гісторыі Туранкова, але вычарпальна прааналізаваць ягоную біяграфію змогуць тыя, хто больш абазнаны ў праблематыцы акупацыі ў цэлым і гісторыі Аляксея Туранкова ў прыватнасці.

– Лісты сведчаць пра няпростыя адносіны Глебкі з яго бацькамі. А вось з цесцем пісьменнік вельмі зблізіўся. Чым гэта выклікана?

– Ну, па-першае, Іларыён Бялькевіч быў неардынарнай асобай, творча адоранай, сам пісаў вершы, горача любіў і падтрымліваў зяця, часцяком станавіўся на ягоны бок у нейкіх унутрысямейных спрэчках і неспадзяванках, бо і цешча Глебкава, і жонка вылучаліся даволі няпростымі характарамі. Па-другое, усё ж яны жылі разам, у адной хаце. Агульныя інтарэсы, агульны побыт, агульны горад навокал, у рэшце рэшт.

Бацькі ж Пятра жылі ў вёсцы, сваім, моцна адрозным ад гарадскога, жыццём і клопатам. Да таго ж, баюся, Ніна не тое каб моцна падтрымлівала памкненні Пятра да трывалых сувязяў з вясковымі сваякамі. Між тым і дачка Глебкі, і дзеці яе добра ведалі сцежку ў Глебкаву вёску. Сувязяў з бацькамі, а пасля братамі і сястрой Глебка не перарываў.


Пятро і Ніна Глебкі


– Пасля выхаду вашай кнігі многа гаварылася і пісалася пра адносіны Ніны і Пятра Глебак. Але гісторыя з Ленай Межыгурскай, лісты ад Алены Броўка і Фіры Барадулька ўводзяць у сумнеў, ці захаваліся сапраўдныя пачуцці ў сям’і Глебак? І як вы патлумачыце гісторыю з лістамі Фіры, перасланымі ў канверце, падпісаным дзіцячым почыркам, яе мужу, начальніку НКУС?

– Сказаць па праўдзе, лічу, што якраз такія гісторыі і сведчаць пра захаванне сапраўдных пачуццяў у сям’і. Лёгка быць добрай сям’ёй, калі абодва чалавекі нікога, апрача адзін аднаго, навокал не бачаць. А вось бачыць – і пры гэтым абіраць сужэнца, сыходзіць са сцежкі – і вяртацца назад, разумець і дараваць, ведаць адзін аднаго не толькі беленькімі, але й чорненькімі – гэта, як на мой розум, і ёсць сапраўднае пачуццё, пранесенае праз гады. У кожным разе, добра, што мы можам выбіраць, як нам будаваць сваю сям’ю, якія адносіны лічыць прыймальнымі, дзе правесці тую мяжу, дзе ёсць яшчэ давер і неабходнасць аднаго ў адным – а дзе ўжо няма. Добра, што няма адной на ўсіх, вызначанай кімсьці, мяжы, і мы можам будаваць сваё жыццё па ўласных прынцыпах.

Што ж тычыцца Фіры Барадулька, то я думаю, што яе інтымныя лісты, напісаныя Глебку, пераслаў мужу сам Пятро. Прынамсі, почырк на канверце, хаця і зменены, вельмі нагадвае ягоны. Учынак, канешне, далёкі ад маральнасці. Але зразумелы. І тое, што гэтае вось усё, разам з улікамі і апошнім канвертам, Глебка ў сваім архіве захаваў, а Ніна перадала ў НАН, многае гаворыць пра адносіны паміж імі.

– Вы сустракаліся з прыёмнай дачкой Глебак – Ларысай. Як склаўся яе лёс, лёс яе дзяцей? Якія прычыны яе невяртання да роднага бацькі, мастака Марка Жытніцкага, пасля яго вызвалення?

– Мне падаецца, прычыны свайго невяртання Ларыса Пятроўна выразна раскрыла ў караценькіх успамінах, надрукаваных у кнізе. Яна проста не хацела. Ёй добра жылося ў Глебак. Роднага бацьку яна амаль не памятала, а тое, што памятала, не назавеш шчаслівымі ўспамінамі. Да таго ж дзяўчынка, уратаваная з гета, насмерць запужаная словам «габрэйка» – як яна павінна была адрэагаваць, калі яе прыходзяць забіраць з утульнага дома са словамі «ты не руская, ты габрэйка»?!

Мы можам, канечне, асудзіць яе з пункту гледжання нейкай ачышчанай ад жыцця, высокай маралі людзей у белых паліто, але жыццё не церпіць белай вопраткі. Усё тут больш складана. Да Марка Жытніцкага Ларыса Пятроўна ездзіла перад ягонай смерцю. Яны добра сустрэліся і добра развіталіся. Ніякіх крыўд паміж імі, па словах Ларысы Пятроўны, не засталося.

Што да лёсу яе – здаецца, усе самыя страшныя падзеі прыйшліся на дзяцінства. Ужо пасля вайны жыццё прыёмнай дачкі Глебак складалася спакойна – рэсурс трагедый і драм быў вычарпаны. Надзейны муж, двое дзяцей, звычайнае жыццё са сваім клопатам і няспешнай хадой. Часцяком, як я прыходзіла да Ларысы Пятроўны, бачыла там яе праўнучку: маленькую гімназістку прывозяць да прабабулі займацца музыкай пад наглядам прафесіянала, бо Ларыса Пятроўна – былы выкладчык музычнай школы.

– У момант эмацыянальнага ўзрушання  почырк змяняецца, выдае стан чалавека. У Глебкі почырк быў каліграфічны, у якія перыяды надзвычайнага хвалявання ён мяняўся?

– Гэта бывала рэдка, але ж бывала. Прыкладам, на тых старонках, дзе Глебка рэагуе на смерць Купалы, літары рэзка павялічваюцца ў памеры, хіляцца ў розныя бакі, радкі бягуць няроўна, відавочна, што пісалася гэта ўсё ў жудасным стане. Але часцей за ўсё дзённік Глебкі – акуратная рэфлексія, летапіс жыцця, асэнсаваны і ўзважаны, нават на ўзроўні почырку.

– Якія творы Пятра Глебкі вам падабаюцца, якія вытрымалі праверку часам і сёння гучаць актуальна?

– Я назвала б адзін твор, але – выбітны. Гэта – паэма «Карменсіта». Напісаная ў 1933 годзе, пасля разгрому «Узвышша», у час узмацнення дзяржаўнага ціску на літаратуру, яна месціць поўную драматызму рэфлексію творцы, паэта, якога пераўтвараюць у «рэдакцыйнага пісара».

Калі называць паэтычныя творы, у якіх з найбольшай моцай і глыбінёй адлюстраваўся той час, у ягонай няпростай дынаміцы, з ягонымі надзеямі, расчараваннямі, страхамі і стратамі, то я назвала б «Кругі» Дубоўкі, «Калі асядае муць» Кляшторнага і «Карменсіту» Глебкі. Пятро Фёдаравіч быў таленавітым паэтам, і шмат якія з ягоных вершаў, асабліва дваццатых гадоў, добра чытаюцца і сёння.

– Па пісьмах, дзённікавых запісах можна меркаваць пра характар чалавека, яго сутнасць. Якім быў Пётр Глебка?

–Галоўнае, што Пётр Глебка быў жывым. Ведаеце, не кожны чалавек вытрымае выпрабаванне сваім уласным архівам.

У кагосьці ён страшэнна пусты. Не па колькасці дакументаў – па тым, што хвалявала чалавека, як гэта адбівалася ў паперах, не наўпрост сказанымі альбо напісанымі словамі, а па сутнасці, у комплексе. Пустэча. У кагосьці – бывае архіў моцна, ажно да скрыпу, вычышчаны, прыведзены ў адпаведнасць альбо з ідэалогіяй, альбо з модай, альбо з ідэальным, намаляваным вобразам. Пра кагосьці архіў бязлітасна сведчыць: здрада, амаральныя ўчынкі, гандаль чужымі лёсамі і пакутамі былі пастаўлены на паток, узведзены ў ранг прафесіі. А ёсць архівы жывых людзей – з іх памылкамі і безданямі, захапленнямі і перамогамі, сумневамі, сумам, нудой, шчасцем. У такіх архівах дыхае жыццё – складанае і неадназначнае, але пражытае напоўніцу.

Пятро Глебка быў неблагім чалавекам, якому давялося жыць у благі час. Пэўна, гэта якраз тая калізія, што трымае цэласным расповед, які мне хацелася пабудаваць праз дакументы кнігі «Вакол Пятра Глебкі».


Гутарыла Алена Якавенка.
Нацыянальная бібліятэка Беларусі
[TypeError] 
count(): Argument #1 ($value) must be of type Countable|array, bool given (0)
/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/templates/ibwm/components/bitrix/news/news/bitrix/news.detail/.default/template.php:50
#0: include
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:790
#1: CBitrixComponentTemplate->__IncludePHPTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:885
#2: CBitrixComponentTemplate->IncludeTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:784
#3: CBitrixComponent->showComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:724
#4: CBitrixComponent->includeComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/components/bitrix/news.detail/component.php:515
#5: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:615
#6: CBitrixComponent->__includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:692
#7: CBitrixComponent->includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/main.php:1195
#8: CAllMain->IncludeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/templates/ibwm/components/bitrix/news/news/detail.php:16
#9: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:790
#10: CBitrixComponentTemplate->__IncludePHPTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:885
#11: CBitrixComponentTemplate->IncludeTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:784
#12: CBitrixComponent->showComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:724
#13: CBitrixComponent->includeComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/components/bitrix/news/component.php:336
#14: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:615
#15: CBitrixComponent->__includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:692
#16: CBitrixComponent->includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/main.php:1195
#17: CAllMain->IncludeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/news/index.php:107
#18: include_once(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/include/urlrewrite.php:184
#19: include_once(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/urlrewrite.php:2
----------