Навіны

31 траўня спаўняецца 70 гадоў пісьменніцы, лаўрэату Нобелеўскай прэміі ў галіне літаратуры, сябру ГА "Саюз беларускіх пісьменнікаў" Святлане Аляксандраўне Алексіевіч. Шчыра віншуем спадарыню Святлану з юбілеем, жадаем моцнага здароўя, даўгалецця, творчага імпэту на многія-многія гады!

Адмыслова да святочнай даты Саюз беларускіх пісьменнікаў выдаў новую кнігу Сяргея Шапрана "У пошуках сэнсу: Інтэрв'ю і дыялогі са Святланай Алексіевіч". Прапануем вашай увазе адну з гутарак са Святланай Аляксандраўнай, якая да гэтага моманту нідзе не публікавалася.

030.JPG

НАПЕРАДЗЕ — НОВАЕ ЖЫЦЦЁ

Вясна 2016-га. Сустрэча з калегамі з Саюза беларускіх пісьменнікаў і Беларускага ПЭН-цэнтра планавалася даўно, але з-за неверагоднай занятасці Святланы Алексіевіч адбылася толькі праз паўгода пасля прысуджэння Нобелеўскай прэміі.

Была нядзеля, пагодлівы красавіцкі дзень. Зрэшты, калі Святлана Аляксандраўна прыйшла, высветлілася, што яна не думала ўбачыць столькі людзей, і таму нейкі час пачувалася разгубленай: «Што я магу сказаць? Адказваць на пытанне: “Як Вы ставіцеся да Нобелеўскай прэміі?”, — якое мне па ўсім свеце задаюць? Гэта ўсё роўна, што спытаць у мужчыны, які заваяваў жанчыну, як ён ставіцца да таго, што яна яго кахае. Пасля Нобелеўскай прэміі жыццё маё дужа ўскладнілася. Абжыць гэты стан вельмі складана…» І пазней, ужо ў завяршэнне сустрэчы, ці то спытала ў сябе самой, ці то проста канстатавала: «Што ўва мне змянілася пасля восьмага кастрычніка? — Я такая ж самая, як і была».

Святлана Алексіевіч: Мяне цкуюць цяпер з усіх бакоў — з Расіі, з Беларусі… Праўда, дома ўжо не так, як раней, — сёння некаторыя з тых пытанняў, што раней ставіліся мне ў віну, ужо зняліся. А вось у Расіі… Шчыра кажучы, я нават не думала, што пачую такія пошлыя прамовы ад выбітных пісьменнікаў. Яно зразумела, калі падобнае кажуць «патрыёты» кшталту Прылепіна, але калі гэта гавораць такія добрыя пісьменнікі, як Таццяна Талстая, — гэта гучыць дзіўна… Хоць, з іншага боку, калі браць пад увагу, што сыходзіць гэта з Расіі, нічога дзіўнага ў тым няма…

Увогуле, жыццё маё стала даволі некамфортным. Па сутнасці, я пачала жыць не сваім жыццём. Ты ляціш самалётам і шчыра размаўляеш з чалавекам, а ўжо заўтра чытаеш гэта на сайце радыё «Свабода». Або табе тэлефануе хтосьці з сяброў, а потым бачыш гутарку на старонках «Народнай волі»… Усё-ткі для таго, што называецца прыгожым словам «слава», трэба мець моцны характар і добрае фізічнае здароўе, то-бок павінна быць магутная біяфізіка. І дзякуй богу, што характар у мяне дастаткова моцны…

За гэты час я даволі шмат патраціла сіл і самой сябе. Вельмі складана перажыць гэты вар’яцкі рытм, асабліва па першым часе, калі ты сёння ў Бразіліі, заўтра — у Калумбіі, не кажу ўжо пра Еўропу. Але гавару гэта не дзеля таго, каб пахваліцца, а таму, што гэта быццам бы і не маё жыццё. Гэты стан мне не сімпатычны. Усё-ткі я вырасла ў вёсцы, я чалавек ўнутранага ціхага рытму, больш за тое — рытму адзінокага: я люблю спакойна працаваць, застаючыся сам-насам са сваімі героямі і са сваімі кнігамі. У гэтым сэнсе я даўно шчаслівы чалавек. Шчаслівы ў тым плане, што раблю тое, што хачу, і жыву ў тым рытме, які сама абрала. Прынамсі, так было да Нобелеўскай прэміі. А цяпер быццам бы сама сабе не належу!.. З аднаго боку, я разумею, што паводле кантракта павінна прысутнічаць на прэзентацыях сваіх кніг. Але калі гэта сорак кніг, складана быць на ўсіх прэзентацыях. Акрамя гэтага, кожны раз паўтараеш саму сябе…

Таму, шчыра вам прызнаюся, у гэтым шмат дыскамфорту. Але спадзяюся, што ў кастрычніку, калі з’явіцца новы герой, гэта пройдзе… (Агульны смех, апладысменты.) І я змагу займацца тым, чым хачу. Тым больш што мяне цяпер хвалююць дзве вельмі цікавыя метафізічныя ідэі: каханне і смерць. І чаму мне яшчэ цяжка сёння — размова звычайна ідзе пра мой цыкл «Чырвоная ўтопія»; для таго ж, каб пісаць пра каханне і смерць, патрэбны іншая мова, іншая інтанацыя, нарэшце, іншы ўнутраны інструмент. А наш сённяшні свет звузіўся да Пуціна з Лукашэнкам ды да войнаў, што ідуць па ўсім свеце. Гэта, вядома, жорсткі свет, але пра гэта я ўжо сказала ўсё, што магла. Не думаю, што здолею знайсці нейкія іншыя пачуцці і думкі пра гэтае чалавечае вар’яцтва, што называецца вайной. І пра ўтопіі ў мяне таксама няма новых ідэй. Таму і хачу заняцца зусім іншымі рэчамі.

Больш за тое, калі казаць шчыра, я не здолела б сёння, як дваццаць гадоў таму, спакойна заходзіць у той жа ташкенцкі шпіталь і размаўляць з хлопцамі без рук, без ног, ад якіх адмовіліся бацькі. Цяпер я сядзела б і плакала… Але што гэта за хірург, які разрэзаў жывот пацыенту — і сядзіць побач ды плача? Таму і адыходжу ад гэтых праблем. Я хачу гаварыць пра чалавека па-іншаму. Гэта звязана і з узростам, і з маім пэўным унутраным расчараваннем. Расчараваннем чалавекам і магчымасцямі літаратуры і мастацкага слова…

Вядома, могуць быць самыя вялікія прэміі, але калі бачыш… Вось, калі ласка, — учора яшчэ адна вайна пачалася, у Нагорным Карабаху. І міжволі задаешся пытаннем: ну і што твае кнігі?.. Ці калі табе тэлефануе рускі сябар — інтэлектуал, як я думала, вельмі высокай пробы — і кажа жудасныя рэчы пра «хахлоў». А потым тэлефануюць сваякі з Украіны і тое ж самае кажуць пра «маскалёў». І думаеш: божа мой, як хутка злятае з чалавека гэтае покрыва культуры, на якое пакладзена, па сутнасці, усё тваё жыццё!.. Таму я й не думаю, што магу нейкія іншыя рэчы на гэтую тэму зрабіць… Гэты цыкл — цыкл «Чырвонай утопіі» — завершаны. Я буду займацца нечым іншым… Увогуле, мне цікава жыць, а гэта значыць, што наперадзе новае жыццё.

025.JPG

Віншаванні ад Васіля Зуёнка

Анатоль Вярцінскі: Святлана, як, па сутнасці, колішні твой калега па працы ў раённай прэсе, хачу задаць адно пытанне, але спачатку скажу пра шкадаванне. Пасля таго, як я скончыў журфак, мяне накіравалі ў Гомель, дзе ў абкаме партыі мяне прымала Ніна Лявонаўна Сняжкова (яна пасля была намеснікам старшыні Саўміна). І хоць яна накіроўвала мяне ў Нароўлю (дасюль памятаю, як яна апісвала, які гэта прыгожы гарадок, гаварыла пра бэз і пра кветкі!), але я стаў працаваць у давід-гарадоцкай раённай газеце, куды мяне з’агітаваў мой сябар па журфаку Павел Місько. І гэта першае маё шкадаванне, бо гэткім чынам мы размінуліся з табой, хоць маглі разам працаваць у нараўлянскай раённай газеце «Прыпяцкая праўда». А потым у цябе быў «Маяк коммунизма», бярозаўская раённая газета, так? (Жартам.) Такім чынам, пачынала ты пад «Маяком коммунизма», дарагая. Прызнайся… (Агульны смех.)

С. Алексіевіч (усміхаючыся): Усе некалі недзе пачыналі…

А. Вярцінскі: А другое маё шкадаванне заключаецца ў тым, што ў тым жа «Маяке коммунизма» пачынала друкавацца Ніна Мацяш. І я, бывае, не-не дый думаю: гэта ж мы маглі з Нінай Мацяш пасябраваць!.. Але маё пытанне датычыць твайго рамана ў галасах: праца ў раённых газетах, а потым і ў «Сельской газете», відаць, і паспрыяла таму, што ты выбрала менавіта такі жанр, такі накірунак у літаратуры? Мяркую, што тут сказаўся твой першы журналісцкі досвед. Увогуле, у тваім выбары гэтага жанру я заўсёды аддаваў табе належнае.

С. Алексіевіч: Я хоць і нарадзілася ў Івана-Франкоўску (бандэраўка, як кажуць у Расіі, і русафобка), а ўсе юначыя гады пражыла ў вёсцы. І дужа рада гэтаму. Я вельмі люблю старых вясковых людзей, асабліва тое пакаленне, якое ўжо практычна сышло — засталіся толькі рэшткі. Я дасюль памятаю гэтых вясковых жанчын, якія ўдзень цяжка працавалі, а па вечарах гаманілі на сваіх лавачках. Уражанне ад іх — і па сёння такое пранізлівае — было мацней за любыя кнігі. Хоць наш дом — дом вясковай настаўніцы — поўніўся кнігамі. Мой бацька быў гісторыкам, мама — філолагам. Праўда, бібліятэка наша складалася, вядома, з савецкіх выданняў. Адзіная кніга, што цяпер згадваецца, — гэта томік Сейфулінай, які вельмі моцнае ўражанне пакінуў, паколькі гэта была бязлітасная праўда — толькі тады я ўпершыню ўбачыла, што ёсць іншая літаратура, а не адна школьная праграма.

З тых жа юначых успамінаў — і мая ўкраінская бабуля, дужа цікавы чалавек. Дасюль памятаю, як яна спачувала нямецкім салдатам, тым хлапчукам, якіх Гітлер гнаў на фронт і якія потым адступалі. «Божа, дзетачка, яны ішлі і плакалі, ішлі і плакалі! — гаварыла бабуля. — Прыйдуць на падворак і не яйка просяць, а ручнік…» Яе словы дужа дзейнічалі на мяне… У той час я шмат падобных рэчаў «падслухала» ў вясковых людзей…

А потым была геніяльная кніга «Я з вогненнай вёскі». І нягледзячы на тое, што гэты жанр мае даўнія традыцыі — гэта і Уладзімір Гіляроўскі, і Соф’я Фядорчанка з яе кнігай «Народ на вайне», і Максім Гарэцкі з яго запіскамі, і ўвогуле літаратура, дзе шаламаўскі нон-фікшн мільгае, — кніга «Я з вогненнай вёскі» аказалася найбліжэйшай для мяне… Усё-ткі чыстая белетрыстыка мне заўсёды здавалася крыху гульнёй… Я вось узгадваю свае першыя камандзіроўкі і гэтых баб, якія рукамі выцягвалі лён, — іх пальцы былі чырвоныя як сасіскі, гэта было жахліва… Я яшчэ думала тады: і які белетрыст зможа гэта апісаць?! А як яны распавядалі пра сваіх мужоў, што не вярнуліся з вайны!.. І па сёння ўзгадваецца жанчына, якая казала: «Хай бы ён прыйшоў! Хай быў бы без рук, без ног — я яго на руках насіла б!» Ён у яе вялікі быў, а сама яна маленькая, зморшчаная... Вось гэтыя ўражанні і саткалі мой свет…

А яшчэ, вядома, Алесь Адамовіч. Я вельмі рада, што ён быў у маім жыцці, бо гэта ён, калі можна так сказаць, паставіў машыну майго мыслення. Гэта быў чалавек заходняга развароту культуры. І хоць ён любіў Талстога, а я — Дастаеўскага, але я не сустракала ні ў кога з беларускіх пісьменнікаў… можа, толькі ў раманах Кузьмы Чорнага ёсць такія метафізічныя разважанні, падобныя да тых, што я чула ў размовах з Аляксандрам Міхайлавічам…

Мусіць, не ўсё яму ўдалося зрабіць так, як ён гэта разумеў, але быць побач з ім... І хоць ён потым хутка з’ехаў у Маскву, аднак сустрэць такога чалавека ў сваім жыцці — вельмі шмат значыць… Увогуле, я заўсёды лічыла, што кнігі кнігамі, а вучыцца трэба ў асоб, бо кніга — гэта час, што расцягнуты ў часе, а асоба — гэта ўжо спрасаваны час…

Усё гэта разам і дапамагло знайсці свой шлях. Іншае пытанне, што цяжка не быць мастаком у гэтым нашым жыцці з яго бясконцымі вар’яцкімі пакутамі, бо пакуты — гэта дужа прыгожа і прывабліва і разам з тым — вельмі драпежна і агідна. Гэта не проста цёмны бок мастацтва — гэта бездань. Але прыгажосць і смерць заўсёды недзе побач. На стыку гэтых рэчаў і адбываецца літаратура.

Хоць мяне часта абвінавачваюць у тым, што мае кнігі — нібыта ўсяго толькі журналістыка. Аднак гэта погляд непрафесіянала, бо тут існуе вельмі тонкая грань паміж літаратурай і журналістыкай. І калі шукаць вечнага чалавека — а гэтым, па сутнасці, і займаецца літаратура, — то толькі цераз пакуты, якія здабываеш не журналістыкай, а выключна літаратурай. Хоць, вядома, у гэтым ёсць элемент падглядвання — падглядвання за чужым горам, чужым няшчасцем. Але, уласна кажучы, мастацтва толькі тым і занятае — нельга сказаць, што гэта асабіста мая ноша і асабіста мая віна… Увогуле, мастацтва — даволі амаральная рэч, бо літаратура ўзнікае не сама па сабе — мы пастаянна займаемся тым, што «падглядваем» і «падслухоўваем», змяняем і скажаем… Як пісала Ахматава? «Когда б вы знали, из какого сора…»

029.JPG

Анатоль Бароўскі: Шаноўная Святлана, мы не раз сустракаліся, апошняя сустрэча была, калі ты працавала ў «Немане». Пытанне прамое: вёска Асавец Мазырска-Петрыкаўскага раёна пакінула ў нашым жыцці нейкія свае адмеціны [у Асаўцы пэўны час жыла сям’я Святланы Алексіевіч]; мне звоняць пісьменнікі, бібліятэкары і простыя людзі: «Ці зможам мы калі-небудзь убачыць у гасцях сваю зямлячку?»

С. Алексіевіч: Вядома. Толькі трэба, каб маёй біяфізікі на ўсё хапіла… Чыста па-чалавечы гэта магчыма. Але, ведаеце, ёсць такі эфект: калі часта выступаеш, тады стамляешся ад самой сябе. І мне гэта ўжо не цікава — мне патрэбна штосьці новае накапаць-адкрыць. Я, вядома, магу нейкія рэчы сказаць, магу нейкую электрычнасць ад размовы атрымаць, але ўсё роўна гэта будзе хаджэнне па знаёмых кругах… [Сустрэча з землякамі ў Гомелі і вёсцы Капаткевічы Петрыкаўскага раёна, куды Святлана Алексіевіч хадзіла ў школу, адбудзецца ў жніўні 2017 г.]

Усевалад Сцебурака: Вы кажаце, што з Вамі хочуць сустрэцца ва ўсіх краінах і на ўсіх кантынентах, але Вы стаміліся ад сустрэч з чытачамі…

С. Алексіевіч: Не ад сустрэч з чытачамі, а ад самой сябе.

У. Сцебурака: А з кім апошнім часам Вам было сапраўды цікава сустрэцца? Можа быць, Вы каго-небудзь для сябе адкрылі?

С. Алексіевіч: Так, было некалькі такіх сустрэч, але гэта былі філосафы, і гэта быў зусім іншы ўзровень разумення рэальнасці. Рэч у тым, што мы — прынамсі, асноўная маса людзей — звычайна абыходзімся банальнасцю, бо газеты і тэлебачанне — гэта і ёсць банальнасць. Маса пісьменнікаў таксама часта абыходзіцца банальнасцю, але эмацыйна афарбаванай: калі мы нешта пішам, то звычайна неяк гэта ўпрыгожваем, хоць калі пачынаеш чытаць, галоўная думка бачная адразу, з першых жа старонак. А вось калі сустракаешся з філосафамі такога класа, як Слотардайк ці Велір’ё, апынаешся ў іншай прасторы, бо гэта зусім іншы ўзровень мыслення. І ўзнікае своеасаблівы ўнутраны кураж, каб вырвацца (ці мо табе здаецца, што ты здольны вырвацца) з кола звыклых рэчаў, і гэткім чынам атрымліваеш нейкі інтэлектуальны штуршок…

Вось, напэўна, дзве галоўныя сустрэчы апошняга часу: нямецкі філосаф Петэр Слотардайк і французскі Поль Велір’ё.

Зінаіда Бандарэнка: Месяц таму ў Мінску была сустрэча з вядомым расійскім журналістам Уладзімірам Познерам. Мяне вельмі ўзрадавала зала, бо гэта была моладзь, людзей майго ўзросту было мала. І яшчэ мяне ўзрадавала пытанне, якое было зададзена з залы першым: «Ці мяркуеце Вы сустрэцца з нашай пісьменніцай Святланай Алексіевіч?» Познер адказаў: «Я планую, але да яе цяпер цяжка дабрацца — яна не бывае ў Маскве…» (Агульны смех.) Такім чынам, ён «плануе», але ці будзеце згодныя Вы на гэтую сустрэчу?

С. Алексіевіч: У мяне даволі складанае стаўленне да рускіх інтэлектуалаў і да Познера ў тым ліку. Я не магу сказаць, што Познер — незалежны чалавек, бо гэта чалавек тэлебачання. Калісьці я яго глядзела — у той час ён быў для нас адкрыццём, таму што раптам з’явіўся на тэлебачанні такі «амерыканісты», з неверагоднай шырынёй пытанняў! А цяпер… Гэта не з-за маёй ганарыстасці — проста мне ўжо зашмат гадоў, каб я магла жыць у чыстым часе. І калі нешта мне не цікава, то я так і кажу і не сустракаюся з чалавекам, калі мяне не цікавіць тое, што ён робіць… Вось у Познера ёсць цэлы цыкл фільмаў пра яўрэяў, з Ургантам яны зрабілі. Але гэта цалкам набор банальнасцей! Дастаткова пачытаць успаміны Голды Меір і сказаць: хлопцы, вы так неглыбока арэце!.. Насамрэч гісторыю гэтага трагічнага народа можна расказаць значна больш глыбінна і без хохмачак...

Увогуле, гэта Познер так гаварыў тут, у Беларусі, дзе, як кажуць, трэба было захаваць твар, а калі ў яго бралі інтэрв’ю ў Расіі, ён сказаў прыкладна наступнае: «Я цаню і люблю Святлану, але не даў бы ёй прэмію, бо яе кнігі — гэта журналістыка…» Сімвалічна, што з прэміяй мяне павіншаваў не Пуцін, а ўсяго толькі Нарышкін… Цяпер сапраўды вельмі жорсткі і страшны час, бо невядома, хто выгляне ў Расіі з-за спіны Пуціна і што будзе далей, таму ўсе і «заляцаюцца» да «патрыётаў» і гуляюць у складаныя гульні. Але мне гэта нецікава. Вось калі размаўляеш з тым жа Велір’ё — гэта сапраўдная размова, а калі пачынаюцца тэлевізійныя і палітычныя гульні… Чалавек, які сёння нібыта не сімпатызуе Пуціну, а заўтра адпачывае разам з Абрамовічам — увесь інтэрнэт абыходзяць потым фотаздымкі гэтага ягонага адпачынку!.. Хоць калі Познер звернецца, я магу пагадзіцца на інтэрв’ю, але скажу ўсё, што думаю. Зрэшты, ён паступіць гэтак жа, бо ён такі — за ім, як кажуць, не заржавее. (Смяецца.)

З. Бандарэнка: Калі яго запыталі падчас той сустрэчы: «А з Лукашэнкам Вы сустрэліся б?», — ён адказаў: «У мяне такое адчуванне, што ён мяне не любіць». Наконт жа Пуціна гаварыў: «Я імкнуся з ім сустрэцца, а ён не хоча…»

С. Алексіевіч: Вы ведаеце, няма падставы быць занадта вялікай думкі пра сябе — сёння палітыкі з намі не лічацца, бо мы для іх не небяспечныя. У іх — свае гульні, і гэта сапраўды смяротныя гульні. Мы ж можам уплываць толькі на невялікую частку людзей, ствараючы нейкую аўру пераходу ад савецкасці ў іншае жыццё. Праўда, ніхто не ведае ў якое, бо чыстай ідэі — нацыянальнай, капіталістычнай ці якой заўгодна — не існуе. Таму нічога і незразумела. Таму і палітыкі не баяцца нас. Але паколькі ўсе яны паходжаннем з таго часу, што і мы, — калі належала любіць літаратуру і паважаць яе (існаваў тады такі эгацэнтрызм), — таму яны часам яшчэ ўзгадваюць пра нас…

Але, з іншага боку, Беларусь — адзіная, напэўна, краіна, якая не паказала па тэлебачанні ўручэнне Нобелеўскай прэміі. Мяркую, што гэта звязана не з тым, што я кажу пра Лукашэнку (бо я заўсёды — да Нобеля і пасля — была ў апазіцыі да Лукашэнкі), гэта хутчэй за ўсё такая мужчынская рэўнасць: рэўнасць гаспадара і чалавека некультуры. То-бок усё значна прасцей і страшней адначасова.

Міхась Скобла: Міхась Скобла мяне завуць…

С. Алексіевіч: Так, я вас пазнала — чытаю Вас. А Бартосіка тут выпадкам няма? (Жартам.) Хацела б пачытаць пра трактар!.. [Размова, відаць, пра рэпартаж Змітра Бартосіка для радыё «Свабода», які наведаў малую радзіму Святланы Алексіевіч і пагаварыў з яе землякамі. Тады і прагучала прапанова ад мясцовых трактарыстаў, каб пісьменніца набыла трактар і падаравала ім, а яны напісалі б на ім «Святлана Алексіевіч».]

041.JPG

М. Скобла: Святлана Аляксандраўна, у той памятны для Вас і для ўсіх нас дзень адзін мой знаёмы ішоў па вуліцы Нью-Ёрка, і раптам на экране на палавіну хмарачоса з’явілася Святлана Алексіевіч і надпіс «Беларусь». І дзякуй Вам за тое, што слова «Беларусь» было ў той дзень практычна на ўсіх экранах свету. А пытанне такое. Позна ці рана вывучэнне Вашых твораў павінна будзе з’явіцца ў школьнай праграме па літаратуры Беларусі. Але думаю, што ў Міністэрстве адукацыі, дзе і складаюцца гэтыя праграмы, узнікне невялічкая праблема: у які курс уключаць Вашы творы — па беларускай ці сусветнай літаратуры? Пасля атрымання Вамі Нобелеўскай прэміі мы гаварылі з Алегам Трусавым, старшынёй Таварыства беларускай мовы, і ён катэгарычна і настойліва сцвярджаў, што Святлана Алексіевіч павінна вывучацца толькі ў курсе беларускай літаратуры. Дык на якой мове Вы хацелі б, каб вывучаліся Вашы творы — у арыгінале ці ўсё-ткі ў тых перакладах, якія ёсць і якія, лічу, зроблены выдатна? І яшчэ адно пытанне ў працяг папярэдняга: як Вы лічыце, ці магчыма высілкамі літаратуры ўратаваць мову, зняць ці хоць бы аслабіць тую пятлю, якая ў сілу розных прычын сёння фактычна ўжо зацягнута на шыі беларускай мовы?

С. Алексіевіч: Вы ж ведаеце, што з-за сваёй шчырасці я не раз пакутавала — колькі ўжо разоў маё імя паласкалі ў інтэрнэце!..

Хачу патлумачыць Вам, чаму я карыстаюся рускай мовай. Я пісала энцыклапедыю ўтопіі, то-бок, паводле выразу Бродскага, галоўная веліч задумы была — стварыць энцыклапедыю Чырвонай утопіі. Але ўтопія гаварыла на рускай мове. Памятаю, як некаторыя беларускія пісьменнікі папікалі мяне: «Навошта ты ўзяла рускіх жанчын?! Трэба было толькі беларускіх жанчынак!» — «Дык у мяне нават цыганы ёсць і таджычка!» — адказвала я. То-бок у маіх кнігах ёсць усе, хто жыў у гэтай страшнай велізарнай лабараторыі. Таму і мова руская.

Аднак па-беларуску я не зрабіла гэтага яшчэ і па іншых прычынах. Па-першае, я не ведаю беларускую мову да такой ступені, як рускую. Па-другое, свядомасць мая раздвойваецца: мне падабаецца тая беларуская мова, на якой гавораць сёння маладыя, — яна мяккая і не так ужо сапсаваная «наркамаўкай», а тая мова, якой усе мы карыстаемся, — яна не зусім беларуская. Ды і мову нашых вёсак таксама складана назваць беларускай!.. Увогуле, мовай трэба было займацца ўсё ХХ стагоддзе, але паколькі магчымасці такой аб’ектыўна не было, была страчана велізарная колькасць часу.

Што ж тычыцца перакладаў маіх кніг — я вельмі люблю працу Міколы Гіля, але гэта ўжо непаўнавартасныя кнігі, бо гэта пераклады старых варыянтаў: у 2000 годзе я сваё пяцікніжжа дапоўніла, узнавіўшы тыя скарачэнні, якія некалі зрабіла цэнзура. Гэта значыць, што ў поўным варыянце мае кнігі існуюць толькі ў рускай мове. І вось хто сёння падняў бы гэтыя пяць тамоў і зрабіў пераклад? Нават калі я сама аплаціла б гэтую працу, спадзеючыся, што яна будзе зроблена па-сапраўднаму. Аднак для гэтага патрэбна, каб такое жаданне нарадзілася ў самім грамадстве — пераклады павінны быць запатрабаваны, але, я думаю, што ў самога грамадства праблема з беларускай мовай. І пакуль у нас будзе такая русіфікаваная ўлада, гэтая праблема не толькі захаваецца — яна будзе пагаршацца, бо не можа адзін Саюз беларускіх пісьменнікаў адстаяць мову, якую ўлада, дзяржава знішчае, — гэта непасільная задача. І мне непасільна адказаць на Вашае пытанне…

Увогуле, пра лёс беларускай мовы, па-мойму, сёння можна разважаць толькі з рамантычных пазіцый, але не думаю, што трэба хавацца за рамантызм… Так, мы хацелі б, каб у нас была свая краіна, а не расійская губерня; хацелі б, каб была мова, але дамагчыся гэтага купка чэсных і добрых людзей не зможа — гэта павінны рабіць грамадства і дзяржава, аднак якраз з гэтым вялікая праблема. І трэба выразна ўяўляць, што сітуацыя з мовай даволі складаная, часам нават адчайная. Таму мне і цяжка адказаць на Вашае пытанне.

021.JPG

Віншаванні ад Сяргея Законнікава

У. Сцебурака: У працяг папярэдняй гутаркі. Вы казалі, што многае Вас стамляе, але Вы так хораша гаворыце пра палітычны складнік нашага жыцця, што само сабой напрошваецца пытанне: у Вас не ўзнікала думкі, што наступны этап жыцця можа прывесці Вас да палітыкі? Вам палітыка з Вашым удзелам не цікавая?

С. Алексіевіч: Не, мне палітыка не цікавая. Да таго ж час «самадзейнасці» ў палітыцы прайшоў. Ужо цалкам у мінулым час акадэміка Андрэя Сахарава, Вацлава Гавела і нашага Алеся Адамовіча. І гэта нягледзячы на тое, што мы — нацыя, якая пастаянна крыху спазняецца… Палітыкай трэба займацца прафесійна. Хоць не выключана, што можа адбыцца нейкі цуд, — ніхто ж не ведае, як робіцца гісторыя. Я была ва Украіне за два тыдні да Майдана — украінскія пісьменнікі тады даволі зневажальна выказваліся пра ўласны народ: маўляў, нічога ў гэтай краіне ніколі не адбудзецца! І што мы ўбачылі праз два тыдні? Першы Майдан, які потым даў другі Майдан…

Але Украіна — гэта ўсё-ткі зусім іншая краіна, што б мы ні казалі. Дастаткова ўбачыць іх моладзь з зіхатлівымі вачыма… Дарэчы, у мяне пытанне: у аўторак я еду ва Украіну, дзе мне даюць званне доктара Кіева-Магілянскай акадэміі, і вось што мне сказаць у сваёй прамове? Што можа сказаць пісьменнік краіне, якая ваюе? Я не ведаю… Я толькі бачу, што як стралялі, так і страляюць, як ператвараліся ў звяроў і з аднаго, і з другога боку, так і ператвараюцца…

А асабіста мне палітыка не цікавая. Мне як інтэлектуалу зусім не цікава, як абмяркоўваюцца палітычныя пытанні нашай апазіцыяй ці ўладай. Па-другое, у мяне ўжо няма ні ўнутраных, ні фізічных сіл, каб займацца палітыкай… Магчыма, як пісаў Платон, калі-небудзь інтэлектуалы і будуць кіраваць дзяржавай, але сёння я дакладна ведаю, што мы — чужыя свайму народу. Народ зусім інакш, прасцей думае, чым мы. І ўсе нашы размовы пра свабоду і дэмакратыю... Мне адзін вясковы дзед вельмі хораша сказаў: «Хіба тваю дэмакратыю намажаш на хлеб?!» У  яго свая логіка і свая праўда жыцця. А Лукашэнка ведае, як гаварыць з народам…

Увогуле,  цяпер час абывацеля — ён сёння выйшаў на авансцэну гісторыі, і гэта ён замаўляе палітыку. Калі паслухаеш таго ж Пуціна, нават страшна робіцца, бо гэта — меркаванне абывацеля. Трэба быць маладым і моцным, каб прымаць гэта, а я ўжо стамілася ад такога простага, трывіяльнага погляду на жыццё.

Васіль Зуёнак: У мяне не пытанне, а рэпліка ў падтрымку. Вы, Святлана Алексіевіч, як сапраўдны талент, своечасова і глыбінна адчулі, што змест вызначае форму, а не наадварот. І гэта ва ўсіх без выключэння выпадках, у тым ліку ў тых, пра якія тут намёкамі гаварылі. У Вас ёсць гэтае адчуванне зместу, які і прывёў Вас да такой формы падачы матэрыялу. Па-другое, мне ўяўляецца, што праца Ваша вельмі блізкая да паэтычнай, а не празаічнай працы. Але як гэта ў Вас звычайна адбываецца — ноччу, днём? Трошачкі дайце карцінку!

С. Алексіевіч: Гэта зноў жа ідзе ад маіх вясковых уражанняў, бо самыя моцныя ўражанні таго часу — размовы пра вайну. Пра вайну ў вёсцы гаварылі заўсёды, бо былі яшчэ жывыя ўспаміны.

Я раней ужо казала, што ў той час, калі фарміравалася, не знаходзіла ў кнігах таго, што было мне сугучна. Васіль Быкаў, Грыгорый Бакланаў — яны толькі пачыналі свой шлях у літаратуры. І было адчуванне (асабліва калі працавала журналістам — я ўсё-ткі сем гадоў аддала журналістыцы), што стыхія жыцця не паддаецца апісанню, што калі пачынаеш ўганяць яе ў нейкую форму, гэта набывае эфект штучнасці і крыху няпраўды. Але гэта маё асабістае ўражанне. Гэта зусім не значыць, што яно так і ёсць на самай справе. (Хоць мастацтва ў прынцыпе ёсць трошкі няпраўда, у тым ліку дакумент.) Аднак мяне не пакідала адчуванне, што літаратура не здольная «схапіць» рэальнасць. У гэты час новыя формы ўжо шукалі музыка і жывапіс, і ўзнікала заканамернае пытанне: а чаму літаратура не павінна гэтага рабіць? Што гэта за дзіця такое, якое ніяк не можа вырасці? І якраз кніга «Я з вогненнай вёскі» і паказала мне новы шлях у літаратуры.

Адзінае, што я не прымала ў гэтай кнізе — і зусім не таму, што ў аўтараў быў свой погляд на нейкія рэчы, а ў мяне свой, — гэта колькасць аўтарскіх каментароў. Таму што каментары заўсёды прайгравалі. Гэта як пясок. Аўтар проста па вызначэнні прывязаны да часу. Аўтар ін’екцыю болю і страху не атрымаў і таму не здольны выклікаць у сабе такую ж самую тэмпературу спазнання, пранікнення ў нейкую рэч. Напрыклад, у «Блакаднай кнізе» Адамовіча і Граніна ёсць аповед пра хлопчыка, які памірае. Ужо ўся ягоная сям’я загінула ад голаду. А жылі яны ў камунальный кватэры, і суседка была ці прастытуткай ці жанчынай нейкага чыноўніка, у яе не было праблем з прадуктамі, таму з кухні заўсёды пахла бульбай і катлетамі. І вось хлопчык — Рабінкін яго прозвішча, — убачыўшы катлетку, разважае: узяць ці не? Мама і тата вучылі, што нельга чапаць чужое. І хоць ён быў зусім знясілены, катлетку тым не менш не ўзяў. І неўзабаве памёр… Свае думкі і сумненні ён занатоўваў у дзённік, які потым знайшлі. І вось, распавёўшы гэтую гісторыю, аўтары «Блакаднай кнігі» шматслоўна разважаюць пра тое, што такое руская інтэлігенцыя. А ў мяне ёсць жорсткае правіла: побач з гэтай катлеткай не станавіся! Бо не дацягнешся. Проста трэба знайсці нейкае сваё месца, якое адпавядала б абставінам. Калі ўзводзяць храм, ніхто ж не гарлапаніць як вар’ят, што, маўляў, гэта я пабудаваў! Хто мае дачыненне да храма, той звычайна сыходзіць у цень. Усе разумеюць, што абразы напісаны Андрэем Рублёвым, але ў той жа час ёсць адчуванне, што гэта яшчэ хтосьці маляваў. Хтосьці, хто можа нават не мець імя…

Гэтыя пошукі і прывялі мяне да думкі стварыць раман галасоў. Алесь Міхайлавіч Адамовіч называў гэта «саборным раманам», «звышлітаратурай». Не ведаю, ці можна назваць гэта «звышлітаратурай», хоць нешта падобнае ёсць і ў Талстога, які пасля «Вайны і міру», «Ганны Карэнінай» — найлепшых сваіх рэчаў — гаварыў, што пісьменніку не трэба нічога прыдумляць, а трэба зразумець жыццё, што рэальнасць не адна — існуе вялікая колькасць рэальнасцей, але мы здымаем толькі верхнія слаі. Вось я і падумала, што калі злучыць усе кавалачкі таямніц, якія ёсць у кожным чалавеку, калі ўзяць у кагосьці два-тры сказы з яго аповеду, у кагосьці — дзве-тры старонкі, то гэта і будзе вобраз і раман часу.

Першы такі досвед — гэта «У вайны не жаночае аблічча», вядома. Я, жанчына, прыйшла да жанчын. Я — маладая, яны — старыя. Яны так доўга чакалі кагосьці, каму можна было распавесці пра перажытае, і вось, нарэшце, да іх прыходзіць чалавек… Відаць, усё гэта разам і спрацавала, паспрыяла таму, што атрымалася такая кніга. Але кожнага разу гэта павінна была быць нейкая іншая філасофія. І калі працавала над «Чарнобыльскай малітвай», без ідэй Фёдарава і Цыялкоўскага, якіх я прачытала вельмі ўважліва, без расійскай касмаганічнай філасофіі нічога не атрымалася б, таму што гэта была найперш інтэлектуальная задача, гэта быў зусім новы тэкст і цалкам новая падзея, пра якую ніхто нічога не ведаў. Антысаветызм або антыкамунізм — гэта былі ўжо банальныя рэчы, якія яшчэ ігралі нейкую ролю ў газетах, але падыходзіць з гэтым да такой тэмы ў літаратуры было проста не сур’ёзна! І толькі дзякуючы названым філасофскім рэчам мне ўдалося здабыць ў людзей патрэбны мне матэрыял. Але і я сама паглыбілася ў зусім новую прастору. Я паспрабавала адмовіцца ад гэтага куфра рукапісаў, якім з’яўляецца наша культура, і проста сам-насам размаўляла з людзьмі. Аднак перад тым трэба было правесці вялікую інтэлектуальную працу. Гэта было вельмі цікава…

І я яшчэ заспела людзей ва ўзрушаным стане. Сёння нават не ведаю, ці можна было б напісаць такую ​​кнігу, бо падобнае ўзрушэнне здараецца ў жыцці, мусіць, толькі двойчы: ці перад смерцю або паблізу смерці, ці калі чалавек кахае, бо тады ён нібыта ўздымаецца на дыбачкі. Тады ён увесь напінаецца і гаворыць вельмі хораша… Мне часам кажуць: «Ты, напэўна, перапісваеш сваіх герояў — яны так добра ў цябе распавядаюць». Не, проста каб новае пачуць ад чалавека, трэба па-новаму спытаць, трэба задаць нейкія вельмі глыбокія пытанні жыцця. І гэта павінна быць не інтэрв’ю, а размовы пра жыццё. Я ніколі не прыходжу да людзей як такая знакамітая Святлана Алексіевіч! Не, тады нічога не атрымаецца — будзе журналістыка, не больш за тое. А калі вы сядзіце як два суседа па часе і гутарыце… Пра нейкія важныя рэчы з так званымі простымі людзьмі можна пагаварыць не менш цікава, чым з інтэлектуаламі. Але для гэтага патрэбны спакой і нейкая нават закаханасць… Увогуле, я й да гэтага часу закаханая ў людзей, нягледзячы на ​​ўсе свае расчараванні…

Я зараз даволі хаатычна гавару, але проста імкнуся распавесці, як жа нараджаліся мае рэчы, з якіх ідэй, як я ішла да сваіх кніг. Прычым заўсёды для мяне было важна зрабіць нешта такое, што было б зусім не падобна на тое, што я рабіла раней. То-бок штораз павінен быў быць рух наперад. Напрыклад, падчас працы над адной з кніг я адмовілася ад правіла, што ў дакумента ёсць забароненыя тэрыторыі, — дакумент, паводле майго пераканання, можа расказваць літаральна пра ўсё. Калі ж нешта раніць героя, тады трэба мяняць прозвішча ці неяк інакш «замятаць сляды», каб чалавеку не было балюча…

Такім чынам, пошукі адбываліся ўвесь час. З аднаго боку, гэта складаная праца, з іншага — вельмі цікавая, бо жыццё дужа разнастайнае. І трэба адмовіцца ад правіла рэгулярна выпускаць кнігі. Хоць мае еўрапейскія выдаўцы і гаварылі ўсе апошнія адзінаццаць гадоў: «Святлана, новая кніга павінна з’яўляцца кожныя два гады, інкш цябе забудуць. Ты ж бачыш, што рытм жыцця еўрапейскага свету хуткацечны!» Але глупства гэта! Усе забудуць, што вы зрабілі хутка, затое будуць памятаць, што зрабілі дрэнна. Гэта значыць, што вы павінны напісаць так, каб потым сказаць самому сабе: лепш напісаць я ўжо не здольны! І напісаць нешта такое, што іншыя яшчэ не напісалі, чаго не было раней.

А. Вярцінскі: Ты загаварыла, па сутнасці, пра сваю творчую эвалюцыю. У свой час ты часта звярталася да слова-паняцця «барыкада», прычым пераважна ў негатыўна-палемічным плане. Сёння ў нашай размове ты пазбягаеш гэтага слова…

С. Алексіевіч: Калі б вы хацелі палітычнай размовы, мы маглі б у такім ключы пагаварыць, але, шчыра кажучы, я не люблю палітычныя пытанні. Вось нядаўна я была ў Амстэрдаме, і ў мяне запыталіся: «Чаму Пуцін бамбуе Сірыю?» Адкажы на гэтае ідыёцкае пытанне! Або нешта падобнае ў такім самым духу. Напрыклад, чаму Лукашэнка кіруе больш чым дваццаць гадоў? І як адкажаш, калі дваццаць гадоў не ведаеш, што гэта такое — народ, і што гэта за такі тып асобы, як Лукашэнка!..

Я магу сказаць, чаму з’ехала за мяжу. Не таму зусім, што нехта бегаў тут за мной з аўтаматам. Не, ніхто не бегаў. Хоць калі Лукашэнка пачаў набіраць сілу, жыць тут стала непрыемна… Я з’ехала, бо адчула, што раблюся закладнікам барыкаднай культуры, што ўсе мы сталі такімі закладнікамі. А гэта смерць для мастака. Я зразумела гэта тады, калі адзін наш даволі вядомы пісьменнік сказаў радасна пасля чарговай сутычкі маніфестантаў з АМАПам: «Нашы так пабілі міліцыянтаў, што ў тых кроў ішла з галавы!» Я тады спалохалася. Спалохалася, што калі ператваруся ў такога ж самага пісьменніка, то буду ўжо не Алексіевіч, а яшчэ адным Дзям’янам Бедным! І сказала самой сабе, што павінна ўбачыць свет і іншае, адрознае ад нашага чалавечае жыццё.

Мы заўсёды жылі сярод катаў і ахвяр і ніколі — звычайным чалавечым жыццём. І нават цяпер не жывём, а толькі падглядваем за гэтым чужым жыццём. І хоць нам здаецца, што нешта ў гэтым цямім, але насамрэч абсалютна нічога не разумеем! Нармальнае чалавечае жыццё ўладкавана зусім інакш, гэты грамадскі механізм не адно дзесяцігоддзе ствараўся! І калі я пажыла адзінаццаць гадоў за мяжой, мая зрэнка нібыта павялічылася — я ўбачыла свет не чорна-белы, а каляровы. А жывучы тут, у Беларусі, бачыш толькі мішэні з барыкады. Тым не менш я вярнулася дадому, хоць магла застацца за мяжой, прычым неаднойчы мела такую магчымасць, але, па-першае, я не ведаю добра ніводнай замежнай мовы настолькі, каб жыць за мяжой; па-другое, нават калі б і ведала, то што рабіла б там як пісьменнік? Пра гэта мы неяк гаварылі з Уладзімірам Вайновічам, які якраз у гэты час вяртаўся ў Расію. Памятаю, ён сказаў: «Я не ведаю гэтага жыцця. (Ён у Германіі жыў.) Я ведаю толькі рускае жыццё». А пісаць, пазнаючы жыццё праз інтэрнэт або праз лісты сяброў ці рэдкія паездкі, — гэта несур’ёзна і несумленна. І я вярнулася дамоў, каб жыць сярод сваіх людзей. Але, вядома, не думала, што адбудзецца такое жахлівае ператварэнне Пуціна, што будуць скінуты маскі і што маргіналы кшталту філосафа Дугіна стануць галоўнымі «дзеячамі». Асабіста я не чакала гэтага, дый, па-мойму, у многіх гэта выклікала здзіўленне. І невядома, што можа зварыцца ў гэтым рускім катле. Думаю, утопія яшчэ не раз вернецца, прычым ізноў прыйдзе разам з крывёю…

Увогуле, я заўсёды выразна заяўляю пра сваю пазіцыю, свае палітычныя погляды не хаваю і ніколі ні з кім не заігрываю. І да Нобелеўскай прэміі, і пасля яе казала і кажу толькі тое, што думаю, і так, як бачу рэчы. Хоць гэта часам не падабаецца нацыянальна настроеным хлопцам і заўсёды не падабаецца ўладзе. Але сапраўдны прафесіяналізм — гэта найперш быць сумленным інтэлектуалам. Сваю працу таксама трэба рабіць сумленна. Аднак гэта зусім не азначае, што для мяне чалавек — мішэнь. Для мяне і Берыя, і Шаламаў — аднолькава цікавыя чалавечыя тыпажы. Мяне цікавяць і кат, і ахвяра. Як людзі пераносяць пекла і застаюцца пры гэтым людзьмі? Літаратура павінна толькі на гэтым трымацца. Калі не бачыць у Лукашэнку чалавека і не спрабаваць зразумець гэты тыпаж — гэта таксама будзе няпраўдай.

Аднак у сваіх кнігах я не дазваляю сабе ролю трацейскага суддзі. Справа ў тым, што ёсць час блізкі, а ёсць — далёкі. У блізкім часе мы ўсе хворыя на забабоны свайго стагоддзя, а далёкі час усё расстаўляе іначай. І таму заўсёды лічыла сваім абавязкам зафіксаваць у меру свайго таленту тое, што чула ад людзей і чаму была сведкай. Як і рабілі гэта старажытныя летапісцы. А барыкаднасць… Усё-ткі трэба разумець, што свет вельмі складана ўладкаваны.

052.JPG

Ціхан Чарнякевіч: Я хацеў спытацца наконт Вашай будучай кнігі пра каханне, якую ўсе даўно чакаюць і ўрывачак з якой быў надрукаваны яшчэ ў першым нумары «Дзеяслова». Усе Вашы кнігі, што ўжо напісаны, — гэта свайго роду адлюстраванне пакутаў, то бок, аповед пра цёмны бок нашага жыцця. У каханні таксама ёсць амбівалентная напоўненасць — тут прысутнічае і цёмны бок, і светлы. Але Вы самі якой бачыце будучую кнігу — накіраванай у дыянісійскі пачатак ці ў апаланічны?

С. Алексіевіч: Я сама хацела б гэта ведаць!.. (Агульны смех.) Я хачу вам сказаць, што, нягледзячы на ​​тое, што ў мяне ўжо вельмі шмат матэрыялу — тысяча старонак, гэта пакуль што перыяд хаосу. У мяне яшчэ няма музыкі гэтай рэчы, нават назва, можа быць, не канчатковая...

Што такое каханне? Гэта цэлае чалавечае жыццё! Тым больш што гэтая тэма, божа ты мой, і «Дэкамерон» ёсць, і мільёны іншых кніг! І трэба знайсці нейкі свой ход… Што ж тычыцца дыянісійства, на якое мне ўвесь час намякаюць… Калі я пытаюся: «А вы шчаслівыя ў каханні?», — звычайна чую адмоўны адказ. У такім выпадку што ж вы хочаце ад мяне дыянісійскага пачатку?! (Усміхаецца.)

Я нават больш за тое вам скажу: каханне — гэта самая жорсткая рэч у нашым жыцці. Больш жорсткая, чым вайна, Чарнобыль дый усё што заўгодна! Але, вядома, толькі ў тым выпадку, калі чалавека сапраўды «страсянула», бо калі ён проста ажаніўся і дзяцей нарадзіў — гэта яшчэ не каханне, а звычайнае чалавечае жыццё… Адна гераіня маёй будучай кнігі кажа: «Дваіх дзяцей нарадзіла, але дасюль не ведаю, што такое каханне, — ён мяне нават ні разу не пацалаваў!» Вось вам і трагедыя! Так што, усё вельмі складана… Гэта звязана і з культурай, і ўвогуле з нейкім нашым боскім прызначэннем…

А. Вярцінскі: Святлана Аляксандраўна, на беларуска-ўкраінскім памежжы слова «люблю» няма — ёсць «я маю до тебе жаль»...

С. Алексіевіч: Так, гэта ў нашай культуры: «Я не люблю, а шкадую цябе». У нас няма культуры асалоды жыцця, няма культуры шчасця — ёсць толькі культура пакут і жалю, на гэтым усё грунтуецца.

Увогуле, усё, што зараз гавару, — гэта, так бы мовіць, «працоўныя» думкі… Я вельмі доўга пішу свае кнігі. І часам саступаю публікатарам, даючы дазвол на друк фрагментаў, і гэткім чынам даведваюся пра чытацкую рэакцыю. Так было і з кнігай пра каханне (насамрэч яна будзе не падобнай на тое, што друкавалася ў «Дзеяслове»). Ці, напрыклад, была ў мяне такая кніга — «Зачараваныя смерцю», але ў сапраўднасці гэта была ўсяго толькі першая спроба зрабіць кнігу «Час сэканд-хэнд».

Наталля Гардзіенка: Вы гаварылі, што ў Вас ёсць вопыт эміграцыі, а ці сустракаліся Вы з беларускімі паваеннымі эмігрантамі? Ці засталіся ў Вашай памяці нейкія ўражанні пра тых беларусаў, што жывуць на Захадзе?

С. Алексіевіч: Я са многімі сустракалася — і з «драздоўцамі», і з «уласаўцамі», і з тымі, хто ўцякаў разам з немцамі, але я разглядала іх як савецкіх людзей. У прынцыпе, яны і былі такімі… Праўда, цяпер прыгадваю, што некалькі беларусаў, якія вылучаліся вельмі моцнымі нацыянальнымі матывамі, усё ж было, але гэта — дужа вялікая рэдкасць. Увогуле, што мне запомнілася з размоў з гэтымі людзьмі — у іх заўсёды была туга…

Н. Гардзіенка: А Вам цікавы жыццёвы вопыт гэтых людзей?

С. Алексіевіч: Памятаю, што былі цікавыя размовы з «уласаўцамі». Іх жа не прызывалі ў войска — яны самі абіралі свой шлях. Хоць часам да гэтага іх змушала галаднеча ці іншыя жыццёвыя абставіны, але гэта ўсё ж быў іх свядомы выбар. У той час як для савецкіх людзей характэрны, як правіла, калектыўны вопыт — у адрозненне, напрыклад, ад рэлігійных людзей, для якіх важныя такія паняцці, як асабісты досвед і асабісты выбар. І калі рабіла кнігу «У вайны не жаночы твар», трэба было разоў пяць-сем сустрэцца з чалавекам, каб здолець прабіцца да яго асабістага досведу. Звычайна падобныя ўспаміны першапачаткова носяць «плакатны» характар. Гэта ўжо калі пасябруеш з чалавекам, толькі тады ён адкрыецца табе. Дый усё роўна пасля гэтыя жанчыны гаварылі: «Мы распавялі табе ўсю праўду, каб ты зразумела, як было цяжка на вайне, а пісаць трэба зусім пра іншае». І калі кніга выйшла, некалькі чалавек нават пратэставалі, аспрэчваючы тое, што прачыталі пра сябе… Памятаю, як падчас чытацкай канферэнцыі ў маскоўскай кнігарні зала пераконвала адну гераіню, што яна не шлюха, як яна думала пасля маёй кнігі, а ёй усё не хапала гераічнага аблічча!.. Але быў ужо іншы час… Па сутнасці, час і дапамог мне тады…

Галіна Каржанеўская: Часам людзі сапраўды адкрыюць душу, раскажуць праўду пра вайну, а пасля гавораць: «Ні ў якім разе не друкуйце!..»

С. Алексіевіч: У такім выпадку трэба проста змяняць прозвішча. У чалавека ж ёсць права выказацца, але, можа, ён баіцца сяброў-франтавікоў ці яшчэ нечага… Але трэба зазначыць, што дакумента ў чыстым выглядзе не існуе.

Ад чаго ўвогуле залежыць дакумент? Ад пражытага чалавекам жыцця, ад таго, што ён чытаў, з кім сябраваў, што зразумеў пра жыццё — усё гэта ён і «ўкладае» ў свае ўспаміны. І ён сам творца ўласнай жыццёвай гісторыі. Таму нельга разлічваць на тое, што чалавек адкрые вам нейкую агульначалавечую ісціну, — каб дамагчыся нейкай хоць прыблізнай праўды (на большае нам няма чаго разлічваць), патрэбна скрыжаванне многіх галасоў. Толькі на гэтым скрыжаванні і можа нарадзіцца вобраз часу, нейкая праўда… Хоць, з пункту гледжання людзей ХХII стагоддзя, мы, мабыць, будзем выглядаць варварамі, паколькі забівалі адзін аднаго. І, можа быць, у людзей будучыні будзе зусім іншае стаўленне да таго, што нам здавалася нармальным і ў чым мы бачылі гераізм…

Таму, паўтаруся, дакумента ў прынцыпе не існуе. Калі пачынаеш сур’ёзна працаваць, выяўляеш гэта імгненна. І чым больш у гэтым напрамку працуеш, тым лепш разумееш, што ловіш толькі цені…

053.JPG

Лявон Баршчэўскі: Паважаная Святлана, як перакладчык не магу не запытацца: зразумела, што Вашы творы перакладзены на ўсе асноўныя мовы свету, але на якіх экзатычных мовах прадстаўлены Вашы кнігі?

С. Алексіевіч: Як падлічыла мой літаратурны агент, на 49 мовах. Кнігі перакладзены ў тым ліку ў Сірыі, Таіландзе, Калумбіі, Бразіліі, Індыі, Афганістане… З Эфіопіі быў яшчэ ліст… Вядома, гэта цікава, але калі прыязджаеш у такую краіну і сустракаешся з людзьмі, бачыш, што яны нічога не разумеюць пра нас. Зрэшты, калі казаць шчыра, і яны для нас цалкам незразумелыя — там зусім іншае жыццё са сваімі паняццямі… Вось адно з апошніх узрушэнняў для мяне — выхад кнігі «Час сэканд-хэнд» у Кітаі. Ужо трыста тысяч наклад!.. Я б хацела ведаць, чаму гэтая кніга так ім цікавая?.. У Карэі таксама фантастычны наклад. Чаму? Я спытала пра гэта ў аднаго журналіста ў Берліне, ён адказаў: «Такім чынам нам лягчэй зразумець Паўночную Карэю». Вось такія нечаканыя павароты. Гэта значыць, што тваю рэч уводзяць у кантэкст уласнай культуры… Гэтак жа казалі французы пра «Цынкавых хлопчыкаў»: «Ваша кніга дапамагае лепш зразумець нашу вайну ў Алжыры і, вядома, што вы, рускія, за такі народ...»

Гэта ўсё вельмі складана… Я заўсёды імкнуся вывесці размову на чалавека, на чалавечую прыроду… Усё ж досвед Чырвонай утопіі — гэта бясконцыя нетры… Чалавек — гэта можа быць і бездань, і нябесная вышыня адначасова…

 

3 красавіка 2016 г.

Сяргей Шапран, фота з сустрэчы 3 красавіка 2016: Таццяна Матусевіч

[TypeError] 
count(): Argument #1 ($value) must be of type Countable|array, bool given (0)
/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/templates/ibwm/components/bitrix/news/news/bitrix/news.detail/.default/template.php:50
#0: include
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:790
#1: CBitrixComponentTemplate->__IncludePHPTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:885
#2: CBitrixComponentTemplate->IncludeTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:784
#3: CBitrixComponent->showComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:724
#4: CBitrixComponent->includeComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/components/bitrix/news.detail/component.php:515
#5: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:615
#6: CBitrixComponent->__includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:692
#7: CBitrixComponent->includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/main.php:1195
#8: CAllMain->IncludeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/templates/ibwm/components/bitrix/news/news/detail.php:16
#9: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:790
#10: CBitrixComponentTemplate->__IncludePHPTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component_template.php:885
#11: CBitrixComponentTemplate->IncludeTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:784
#12: CBitrixComponent->showComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:724
#13: CBitrixComponent->includeComponentTemplate
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/components/bitrix/news/component.php:336
#14: include(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:615
#15: CBitrixComponent->__includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/component.php:692
#16: CBitrixComponent->includeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/classes/general/main.php:1195
#17: CAllMain->IncludeComponent
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/news/index.php:107
#18: include_once(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/modules/main/include/urlrewrite.php:184
#19: include_once(string)
	/mnt/extra_volume/ibwm/www/bitrix/urlrewrite.php:2
----------